1. Φυσικός χώρος – Περιβάλλον

Η Αντίπαρος είναι ένα μικρό νησί του νησιωτικού συμπλέγματος Πάρου-Αντιπάρου, περίπου στο κέντρο των Κυκλάδων. Το σύνολο των δύο νησιών μαζί με τις συστάδες των γύρω μικροσκοπικών νησιών (με μεγαλύτερο και πιο ενδιαφέρον το Δεσποτικό) αποτελεί εκπληκτικό δείγμα φυσικού κάλλους και αρχαιολογικού ενδιαφέροντος. Η Αντίπαρος βρίσκεται ακριβώς "απέναντι", νοτιοδυτικά της Πάρου. Τα δύο νησιά τα διασχίζει το Στενό της Αντιπάρου ή Στενό του Κάστρου, πλάτους 500-1.000 μ.

Η Αντίπαρος έχει έντονο ανάγλυφο με υψηλότερη κορυφή τον Προφήτη Ηλία σε υψόμετρο 308 μ. Πολύ αξιόλογο είναι το σπήλαιο της Αντιπάρου στο λόφο του Αγίου Ιωάννη. Δυτικά οι ακτές είναι ομαλές, αμμώδεις, ενώ ανατολικά βραχώδεις, σχηματίζοντας μικρούς όρμους. Το τοπίο είναι χαρακτηριστικά κυκλαδίτικο: ελάχιστη βλάστηση, λόφοι με κέδρους και θάμνους που χάνονται σε χρυσαφιές αμμουδιές, καταγάλανα νερά, καθαροί όγκοι και λιτές αρχιτεκτονικές γραμμές. Το έδαφος είναι ηφαιστειογενές, πιο ομαλό και γόνιμο στη βόρεια πλευρά του νησιού, αλλά οι καλλιέργειες του νησιού είναι περιορισμένες. Μικρές ποσότητες μεταλλευμάτων εξορύσσονταν παλαιότερα στα εγκαταλειμμένα σήμερα μεταλλεία.

Το Κάστρο ή Αντίπαρος είναι ο κύριος οικισμός και λιμάνι του νησιού. Οι κάτοικοί του ασχολούνται με τον τουρισμό, την αλιεία και την κτηνοτροφία. Το χωριό είναι αρκετά γραφικό αλλά ιδιαίτερο ενδιαφέρον προκαλεί το ενετικό κάστρο που κρύβεται στον πυρήνα του. Η τουριστική ανάπτυξη έχει αλλοιώσει έως ένα βαθμό το τοπίο αλλά οι κλίμακες εδώ είναι πολύ μικρές. Μικροί οικισμοί αναπτύσσονται στον Άγιο Γεώργιο και στο Σωρό.

1. 1. Το σπήλαιο της Αντιπάρου

Το πιο σημαντικό αξιοθέατο του νησιού είναι το φημισμένο σπήλαιο της Αντιπάρου, μοναδικό φυσικό και ιστορικό μνημείο. Βρίσκεται στο λόφο του Αγίου Ιωάννη σε υψόμετρο 171 μ. Στην εντυπωσιακή είσοδο του σπηλαίου, στον τεράστιο «προθάλαμο», υπάρχουν δύο γραφικά εκκλησάκια, του Αγίου Ιωάννη Σπηλιώτη, χτισμένο το 18ο αιώνα, και της Ζωοδόχου Πηγής.

Το σπήλαιο είναι βαραθρώδες, με τρεις αίθουσες. Τόσο το μέγεθός του (βάθος 95 μ.) όσο και ο διάκοσμός του από λευκούς και ημιδιαφανείς σταλακτίτες και σταλαγμίτες με ιδιαίτερους σχηματισμούς το κατατάσσουν στα πιο αξιόλογα σπήλαια του Αιγαίου. Εντυπωσιακός είναι ο σταλαγμίτης ύψους 8 μ. που βρίσκεται στην είσοδο του σπηλαίου, ο οποίος θεωρείται ο αρχαιότερος της Ευρώπης με ηλικία 45 εκατομμυρίων χρόνων. Σε αυτόν έδεναν σκοινιά για να κατέβουν στο σπήλαιο.

Ξεχωριστό ενδιαφέρον προκαλούν οι επιγραφές και τα χαράγματα με τα ονόματα των επισκεπτών του σπηλαίου. Από την Αρχαιότητα έως τη σύγχρονη εποχή το θαύμασαν επιφανείς επισκέπτες και περιηγητές, όπως ο Αρχίλοχος, ο λόρδος Βύρων και ο βασιλιάς Όθων. Το σπήλαιο («καταφύγι») διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο σε ταραγμένες ιστορικές στιγμές της Αντιπάρου, προσφέροντας καταφύγιο στους κατοίκους. Από τους πρώτους που κρύφτηκαν εδώ, όπως μαρτυρούσε επιγραφή με τα ονόματά τους, ήταν οι συνωμότες κατά του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

2. Ιστορία του νησιού

2. 1. Προϊστορικά χρόνια

Η μακραίωνη ιστορική πορεία της Αντιπάρου σηματοδοτείται από τη γειτνίασή της με την Πάρο, με την οποία ήταν πάντα στενά συνδεδεμένη, και από το μοναδικό γεγονός ότι, από όλα τα νησιά των Κυκλάδων, εδώ επέλεξε ο άνθρωπος της Εποχής του Λίθου να εγκατασταθεί για πρώτη φορά. Οι αρχαιολογικές έρευνες αποκάλυψαν στο νησάκι Σάλιαγκο (το οποίο τότε ήταν μια χαμηλή χερσόνησος του ισθμού που ένωνε την Αντίπαρο με την Πάρο) τον παλαιότερο οικισμό των Κυκλάδων.

Η μεγάλη ανάπτυξη των πρωτοκυκλαδικών πολιτισμών της Πάρου, της Αντιπάρου και του Δεσποτικού συνεχίστηκε την 3η χιλιετία π.Χ. Οι πρώτες ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν το 19ο αιώνα αποκάλυψαν νεκροταφεία, κεραμική και ειδώλια της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στις περιοχές Απάντημα, Σωρό, Πεταλίδες και Κρασάδες. Στο Δεσποτικό, στις περιοχές Λιβάδι και Ζουμπάρια, βρέθηκαν τάφοι, ενώ στην περιοχή Χειρόμυλοι ίχνη προϊστορικού οικισμού. Στο νησί Στρογγυλό σώζονται ερείπια νεολιθικού οικισμού και στο νησί Κάβουρας βρέθηκαν ειδώλια της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου.

2. 2. Αρχαίοι χρόνοι

Το αρχαίο όνομα της Αντιπάρου ήταν Ωλίαρος (δασώδες βουνό), όπως αναφέρουν οι αρχαίοι γεωγράφοι Ηρακλείδης (Των Νήσων), Στράβων (Γεωγραφικά) και Πλίνιος ο Πρεσβύτερος (Naturalis Historia). Αξιοσημείωτο είναι ότι αναφέρουν και το νησί Πρεπέσινθος, το σημερινό Δεσποτικό. Οι πρώτοι κάτοικοι των ιστορικών χρόνων παραδίδεται ότι ήταν Φοίνικες από τη Σιδώνα. Σε όλη τη διάρκεια της Αρχαιότητας η Αντίπαρος θεωρούνταν τμήμα της Πάρου. Σημαντικές αρχαιότητες δεν υπάρχουν στο νησί, το οποίο πρέπει να ήταν σχετικά έρημο. Μόνο κεραμική από τους Γεωμετρικούς μέχρι τους Ρωμαϊκούς χρόνους προέρχεται από διάφορα σημεία του νησιού και το σπήλαιο. Στον Άγιο Γεώργιο εντοπίστηκαν κιονόκρανα και επιτύμβιες στήλες της Παλαιοχριστιανικής περιόδου.

Οι σύγχρονες ανασκαφές στο Δεσποτικό ενδέχεται να αλλάξουν την μέχρι τώρα εικόνα για την Αντίπαρο, αφού έχει αποκαλυφθεί ένα μοναδικό αρχαϊκό ιερό το οποίο λειτουργούσε από τον 7 αι π.Χ. έως και τα Ρωμαϊκά χρόνια.

2. 3. Μέσοι και Νεότεροι χρόνοι

Οι ιστορικές πληροφορίες για την Αντίπαρο των Βυζαντινών χρόνων μέχρι το 13ο αιώνα είναι ελάχιστες. Τότε καταγράφεται για πρώτη φορά η σημερινή ονομασία της. Το νησί υπέφερε σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής και Οθωμανικής περιόδου από τους πειρατές που χρησιμοποιούσαν τους κολπίσκους της για ορμητήρια, ώσπου κατά καιρούς σχεδόν ερημώθηκε.

Το 1207 η Αντίπαρος έγινε κτήση του Δουκάτου του Αιγαίου Πελάγους των Βενετών. Στις αρχές του 15ου αιώνα γνωρίζουμε ότι είχε την υποχρέωση να επανδρώνει με 30 κωπηλάτες τις γαλέρες του Δουκάτου, αριθμός ενδεικτικός του πληθυσμού του νησιού. Στα μέσα του 15ου αιώνα η Αντίπαρος δόθηκε προίκα στο Βενετό Λορεντάνο για το γάμο του με τη Μαρία Σομμαρίπα. Ο νέος άρχοντας εγκατέστησε νέους κατοίκους και έχτισε για την προστασία τους το Κάστρο το 1440, το οποίο σταδιακά εξελίχθηκε σε οικισμό. Το 1537 η Αντίπαρος, όπως και άλλα νησιά των Κυκλάδων, κατελήφθη από τον Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα και ακολούθως παραχωρήθηκε από τους Οθωμανούς στην οικογένεια των Κρίσπι. Το 1566 εντάχθηκε ολοκληρωτικά στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και παρέμεινε υπό οθωμανική κυριαρχία έως το 1821, εκτός από το διάστημα 1770-1774, όταν καταλήφθηκε από το ρωσικό στόλο των αδερφών Ορλώφ. Στο διάστημα αυτό το νησί έζησε πολλές φορές δραματικές στιγμές, αφού είχε γίνει στόχος πειρατικών επιδρομών. Μάλιστα τo 1794 Κεφαλλονίτες και Μανιάτες πειρατές φαίνεται πως προέβησαν σε εκτεταμένες σφαγές και αιχμαλωσία του πληθυσμού.

Στην Αντίπαρο λειτουργούσε γυμνάσιο, όπου φοίτησαν επιφανείς προσωπικότητες όπως ο Νεόφυτος Μαυρομάτης, δεσπότης Ναυπάκτου, και ο Ανανίας, διδάσκαλος του Γένους.

Οι κάτοικοι του νησιού ήταν από τους πρώτους που έλαβαν μέρος στην Ελληνική Επανάσταση. Με τα Πρωτόκολλα του Λονδίνου της 3ης Φεβρουαρίου 1830 και της 18ης Αυγούστου 1832 το νησί αποτέλεσε τμήμα του ελληνικού κράτους. Κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Αντίπαρος πήρε ενεργό μέρος στην Αντίσταση κατά των Γερμανών ως μυστική βάση των Συμμάχων. Χαρακτηριστική στιγμή της ιστορίας της είναι η «Επιχείρηση Αντίπαρος», που στοίχισε τη ζωή πολλών Ελλήνων και Συμμάχων.

Μεταπολεμικά η Αντίπαρος, όπως και οι υπόλοιπες Κυκλάδες, ερήμωσε από τη μετανάστευση ενώ οι πόροι του νησιού ήταν περιορισμένοι. Το νησί ήταν απομονωμένο, έχοντας επαφή μόνο με την Πάρο. Χαρακτηριστική είναι η εικόνα του νησιού όπως καταγράφηκε από τον Ντίνο Δημόπουλο στην δημοφιλη ταινία Μανταλένα που γυρίστηκε στο νησί το 1960.

3. Αρχιτεκτονική

Το ενετικό Κάστρο βρίσκεται στην καρδιά του παραδοσιακού οικισμού και αποτελούσε παλαιότερα τη μόνη κατοικήσιμη περιοχή. Κατασκευασμένο πιθανόν σε μια φάση στις αρχές του 1440 για να στεγάσει και να προστατέψει τους περίπου 500 κατοίκους του νησιού, αντιπροσωπεύει ένα τελείως ιδιαίτερο και σπάνιο δείγμα οικιστικής συγκρότησης. Οι περιμετρικές τριώροφες κατοικίες διατάσσονται σε τετράγωνο σχηματισμό σχηματίζοντας μια κεντρική κοινή αυλή, με πύργο στο μέσο, ενώ μια μοναδική είσοδος γοτθικού ρυθμού επέτρεπε την πρόσβαση, ορατή σήμερα δίπλα στη μητρόπολη του Αγίου Νικολάου. Σε ορισμένα σπίτια διακρίνονται εντοιχισμένα οικόσημα ενώ από το μεγάλο πύργο σώζεται μόνο η βάση. Μέσα στο Κάστρο βρίσκονται οι γραφικές εκκλησίες του Αγίου Ιωάννη, του Αγίου Αντωνίου και του Αγίου Νικολάου (έτος ίδρυσης 1783).