1. Θέση και γεωμορφολογία

Η Κέρος βρίσκεται στο θαλάσσιο χώρο ανάμεσα στη Νάξο και την Αμοργό. Μαζί με τα γειτονικά νησιά Ηρακλειά, Σχοινούσα, Κουφονήσια και Δονούσα συγκροτεί το σύμπλεγμα των Μικρών Ανατολικών Κυκλάδων (ή Αμοργιανά Νησιά). Σήμερα είναι εντελώς ακατοίκητη. Το έδαφός της είναι ημιορεινό με ψηλότερη κορυφή το όρος Παπάς (432 μ.) και τους ορεινούς όγκους να καλύπτουν το κέντρο του νησιού (Πλατειά Ράχη - 315 μ., Παναγίτσα - 274 μ.), αφήνοντας κοντά στις ακτές να αναπτυχθούν πεδινά και εύφορα εδάφη. Η ακτογραμμή της είναι ελάχιστα διαμελισμένη, με αποτέλεσμα σε πολύ λίγα σημεία της, κυρίως στη νότια και στη βορειοανατολική πλευρά, να σχηματίζονται μικροί και προστατευμένοι ορμίσκοι.

2. Ιστορία-Αρχαιολογία

Η ιστορία της Κέρου είναι αντιστρόφως ανάλογη με τη σημερινή εγκαταλελειμμένη και έρημη εικόνα. Κατά την Πρωτοκυκλαδική περίοδο (3η χιλιετία π.Χ.) η Κέρος εξελίχθηκε σε ένα από τα πιο σημαντικά κέντρα του κυκλαδικού πολιτισμού. Μαζί με τον οικισμό και το νεκροταφείο της Χαλανδριανής της Σύρου καθόρισε την εξέλιξη της ώριμης φάσης του κυκλαδικού πολιτισμού, της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ (ΠΚ ΙΙ), η οποία χρονολογείται ανάμεσα στο 2800-2300 π.Χ. και είναι γνωστή στη διεθνή βιβλιογραφία με τον όρο «φάση Κέρου-Σύρου». Τα φημισμένα ειδώλια («Αρπιστής», «Αυλητής», «Προπίνων») και η ποικιλία των μαρμάρινων και πήλινων σκευών και αντικειμένων που προέρχονται από θέσεις του νησιού (Κάβος Δασκαλειού, Κονάκια) αποδεικνύουν την κεντρική και καθοριστική θέση της Κέρου στην επικράτηση και διάδοση των χαρακτηριστικών του κυκλαδικού πολιτισμού.
Για τις επόμενες περιόδους δε γνωρίζουμε πολλά πράγματα, εκτός από το ότι το νησί μετά τους Περσικούς πολέμους εντάχθηκε στην Αθηναϊκή Συμμαχία, όπως τα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων, με το όνομα Κέρεια. Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα η Κέρος, όπως και όλο το σύμπλεγμα των Μικρών Ανατολικών Κυκλάδων, αποτελούσε βάση και κρησφύγετο των πειρατών, με αποτέλεσμα η οικονομία και η ζωή των κατοίκων του να καθορίζεται από τις εξελίξεις της πειρατείας. Στα νεότερα χρόνια αποτελούσε ιδιοκτησία της μονής της Παναγίας της Χοζοβιώτισσας της Αμοργού. Το 1952 περιήλθε στην Γεωργική Υπηρεσία, η οποία την παραχώρησε σε βοσκούς.

3. «Θησαυρός της Κέρου»

Η σημασία της Κέρου κατά την Πρωτοκυκλαδική περίοδο αναδεικνύεται μέσω του «Θησαυρού της Κέρου». Πρόκειται για ένα σύνολο αρκετών εκατοντάδων αντικειμένων κυκλαδικής τεχνοτροπίας, το οποίο αποτελείται από ακέραια μαρμάρινα ειδώλια και εσκεμμένα θραυσμένα κομμάτια ειδωλίων, μαρμάρινα και πήλινα σκεύη, λίθινα εργαλεία και μικροαντικείμενα, που χρονολογούνται στην Πρωτοκυκλαδική ΙΙ, χωρίς να είναι γνωστή η ακριβής προέλευσή του. Το σύνολο αυτό είναι προϊόν αρχαιοκαπηλικής δραστηριότητας, το οποίο εξήχθη παράνομα από την Ελλάδα τη δεκαετία του ’50 και κοσμούσε διάφορα μουσεία ανά τον κόσμο. Τώρα μέρος του «Θησαυρού» έχει επαναπατριστεί και βρίσκεται στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στην Αθήνα. Μετά τις ανασκαφές που διενεργήθηκαν στην Κέρο θεωρήθηκε πιθανή προέλευση του συνόλου αυτού η θέση «Κάβος Δασκαλειού», στη δυτική ακτή του νησιού, όπου, παρά την εκτεταμένη και καταστρεπτική σύλησή του, εντοπίζεται υπαίθριος χώρος με πολυάριθμα θραυσμένα ειδώλια, μαρμάρινα σκεύη και όστρακα αγγείων, μία μεγεθυμένη δηλαδή εικόνα του «Θησαυρού της Κέρου». Η ερμηνεία της θέσης αυτής είναι δύσκολη, καθώς καταρχήν δε φαίνεται να πρόκειται για οικισμό, νεκροταφείο ή εργαστήριο, αφού τα αντικείμενα δεν είναι ημιτελή, αλλά εσκεμμένα σπασμένα. Η πλέον επικρατούσα άποψη (σύμφωνα με τον C. Renfrew) είναι ότι πρέπει να ήταν τέμενος ή τόπος εναπόθεσης θραυσμένων αντικειμένων συμβολικού χαρακτήρα, που τοποθετήθηκαν σκόπιμα στο πλαίσιο μιας τελετουργίας. Επίσης, η ανακάλυψη σπηλαίου από τον αρχαιολόγο Χρ. Ντούμα σε θέση από όπου προέρχονται πρωτοκυκλαδικά ευρήματα, οδήγησε τον ανασκαφέα στη διατύπωση της υπόθεσης ότι η Κέρος ήταν το ιερό νησί των Κυκλάδων, η «πύλη του Κάτω Κόσμου», όπου όλα τα γειτονικά νησιά τοποθετούσαν τα οστά των νεκρών τους. Η πρωτοτυπία της θέσης «Κάβος Δασκαλειού» αναδεικνύει τον κομβικό όσο και δυσερμήνευτο ρόλο της Κέρου, ενώ ο εντοπισμός πρωτοκυκλαδικού οχυρωμένου οικισμού και νεκροταφείου στη νησίδα Δασκαλειό, που στην Αρχαιότητα ήταν ενωμένη με την ακτή, μπορεί να συμβάλει στην πιο ολοκληρωμένη ερμηνεία της σημασίας του νησιού.

4. Η Κέρος σήμερα

Σήμερα, οι μόνες ενδείξεις ζωής πάνω στο νησί είναι κάποια καταλύματα στη θέση «Κονάκια» στο μέσο της βόρειας ακτής, για τους κτηνοτρόφους που εποχικά επισκέπτονται το νησί, καθώς και μικρά ξωκκλήσια (Κονάκια, Παναγίτσα). Ένα πολύ πρόχειρο οδικό δίκτυο από σχετικά βατούς και στενούς χωματόδρομους διασχίζει το κέντρο του νησιού και χρησιμοποιείται μόνο από τους κτηνοτρόφους.