1. Θέση και μορφολογία

Η Λέρος απέχει 175 ναυτικά μίλια από τον Πειραιά και βρίσκεται απέναντι από τις μικρασιατικές ακτές ανάμεσα στην Πάτμο και την Κάλυμνο, από την οποία χωρίζεται με ένα στενό δίαυλο ενός μιλίου. Η Λέρος γεωλογικά ανήκει στην Υποπελαγωνική ζώνη, με τους ασβεστόλιθους να κυριαρχούν στο νότιο μέρος και τους μεταμορφωμένους φυλλίτες στο βόρειο. Έχει ιδιαίτερη γεωμορφολογία με μεγάλο μήκος ακτών, δυο λεπτούς ισθμούς που απειλούν να την χωρίσουν σε τρία μέρη και επτά φυσικούς όρμους. Ένας από αυτούς, ο κόλπος στο Λακκί με άνοιγμα εισόδου μόλις 400 μέτρα, αποτελεί ταυτόχρονα και το μεγαλύτερο φυσικό λιμάνι της ΝΑ Μεσογείου. Το έδαφος του νησιού είναι σχετικά ορεινό με εύφορες κοιλάδες ανάμεσα στους ορεινούς όγκους.

2. Ιστορική αναδρομή

2. 1. Προϊστορία και Αρχαιότητα

Τα πρώτα ίχνη ανθρώπινης ζωής βρέθηκαν σε νεολιθικούς οικισμούς στο Παρθένι. Ποσότητες ακατέργαστου οψιδιανού που βρέθηκαν στη Γούρνα εντάσσουν την Λέρο στο αιγιακό σύστημα επικοινωνιών της εποχής. Πρώτοι κάτοικοι ήταν οι Κάρες, οι Λέλεγες και οι Φοίνικες. Αργότερα ήρθαν οι Λύκιοι και οι Ετεοκρήτες με αρχηγό, σύμφωνα με την μυθολογία, τον αδελφό του Μίνωα Ροδάμανθυ .

Τα ίχνη από κυκλώπεια τείχη στο Παλαιόκαστρο του Ξηροκάμπου αναφέρονται στην μυκηναϊκή εποχή του νησιού. Στον τρωικό πόλέμο, η Λέρος μαζί με την Κάλυμνο αναφέρονται να συμμετέχουν ως «Καλύνδαι». Μετά την επικράτηση τους στον ελλαδικό χώρο, θα φθάσουν στο νησί οι Δωριείς, τους οποίους θα διαδεχθούν οι Ίωνες. Ο Στράβων στα Γεωγραφικά του γράφει: «Ίκαρον την νήσον και Λέρον Μιλήσιοι συνώκησαν». Η Λέρος ήταν το νοτιότερο από τα νησιά, το «Ιωνίας Άκρον», που αποτελούσαν την ιωνική νησιωτική περιφέρεια της Μιλήτου. Στη Λέρο γεννήθηκε ο ιστορικός Φερεκύδης που έζησε στην αρχή του 5ου π.Χ. αιώνα και ο γνωμικός φιλόσοφος και ποιητής Δημόδοκος.

Μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο η περιοχή θα περάσει στην επιρροή των Σπαρτιατών και στην συνέχεια στους Πέρσες. Νομίσματα και επιτύμβιες στήλες μαρτυρούν το πέρασμα των Μακεδόνων από το νησί. Την παρουσία Ρωμαίων επιβεβαιώνουν τοξοειδείς κατασκευές και λείψανα υδραγωγείου. Το 74 π.Χ. μάλιστα θα παραμείνει όμηρος των πειρατών στο γειτονικό νησί Φαρμάκω (Φαρμακονήσι) ο Ιούλιος Καίσαρας.

2. 2. Βυζαντινή περίοδος και Φραγκοκρατία

Τον 3ο μ.χ αιώνα η Λέρος δεν έχει ακόμα εκχριστιανιστεί, αφού σύμφωνα με τον Αιλιανό οι κάτοικοι λάτρευαν την θεά Άρτεμη. Από το τέλος του 3ου μ.Χ. αιώνα μέχρι τις αρχές του 7ου το νησί ανήκε στην επαρχία των νήσων (provinica insularum) σύμφωνα με το διοικητικό σύστημα στο πρώιμο Βυζάντιο. Μαρτυρία για τη διάδοση και την εδραίωση του χριστιανισμού αποτελεί η αναφέρεται σε επισκοπή της Λέρου που υπαγόταν στην Μητρόπολη της Ρόδου. Δείγματα αυτής της εποχής αποτελούν οι πολυάριθμες παλαιοχριστιανικές εκκλησίες.

Το 1088 ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Αλέξιος ο Α΄ Κομνηνός με χρυσόβουλο παραχωρεί την Πάτμο, τους Λειψούς και μέρος της Λέρου στον μοναχό Χριστόδουλο Λατρηνό, και μετέπειτα ηγούμενου της μονής του Ιωάννη του Θεολόγου. Οι κάτοικοι του νησιού αντιδρούν και απειλούν τον Χριστόδουλο και τους μοναχούς. Έτσι θα παραχωρηθεί στους μοναχούς ολόκληρο το Κάστρο και οι ντόπιοι θα μεταφερθούν στα Λέπιδα. Εκεί θα παραμείνουν, σύμφωνα με τον ιστορικό Μανουήλ Γεδεών, μέχρι την κατάληψη του νησιού από τους Οθωμανούς.

Το 1309 οι Ιωαννίτες Ιππότες της Ρόδου θα καταλάβουν την Λέρο. Οι Ιωαννίτες θα κρατήσουν την διοίκηση με επικεφαλής έναν Καστελάνο (φρούραρχο) και θα στελεχώσουν τις φρουρές με ντόπιους. Οι ιππότες έκαναν νέα οχυρωματικά έργα στο κάστρο ώστε να προσαρμοστεί στην εποχή των πυροβόλων. Στις 24 Δεκεμβρίου του 1522 θα υπογραφεί από τον Μάγιστρο των Ιπποτών η παράδοση των νησιών στον οθωμανό σουλτάνο Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή. Τον Ιανουάριο του 1524 θα παραδοθεί και η Λέρος.

2. 3. Οθωμανική περίοδος

Το 1532 η Λέρος καταλήφθηκε από τους Οθωμανούς και ο Σουλτάνος Σουλεϊμάν με φιρμάνι παραχώρησε προνόμια ευρείας αυτοδιοίκησης στο νησί, το οποίο πληρώνε ετήσιο φόρο κατ’ αποκοπήν (μακτού). Η Λέρος διοικείται από τοπικούς άρχοντες που εκλέγονται με ψηφοφορία την πρώτη εβδομάδα κάθε χρόνου. Την οθωμανική διοίκηση εκπροσωπούσε ένας τοπικός αξιωματούχος, ο σούμπασης. Κατά την διάρκεια της Οθωμανικής περιόδου ο κύριος όγκος του πληθυσμού θα μεταφερθεί γύρω από το Κάστρο.
Από το 1821 μέχρι το 1830 η Λέρος αποτέλεσε τμήμα της επαναστατημένης Ελλάδας. Το 1832 με τη συνθήκη της Κωνσταντινούπολης και την οριστική ρύθμιση των συνόρων τα Δωδεκάνησα και η Λέρος κατοχυρώνονται στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Το 1835 ο σουλτάνος Μαχμούτ Β΄ αναγνωρίζει εκ νέου με φιρμάνι τα προνόμια των νησιών, μετά από εισήγηση των εκπροσώπων της Τετρανήσου. Την Τετράνησο αποτελούσαν τα νησιά Λέρος, Πάτμος, Ικαρία και Κάλυμνος.

Από το 1867 η οθωμανική διοίκηση κάνει αισθητή την παρουσία της όλο και περισσότερο. Διορίζεται καϊμακάμης ως διοικητής του νησιού και εγκαθίστανται μουσουλμάνοι υπάλληλοι στο τελωνείο και το λιμεναρχείο. Το 1886 η Λέρος έχει 4.000 κατοίκους, υπάγεται στο μουτεσαριφλίκι Χίου και αποτελεί ξεχωριστή υποδιοίκηση (καϊμακαμλίκι). Το επαρχιακό συμβούλιο ήταν μικτό και απαρτιζόταν από μουσουλμάνους και χριστιανούς.

2. 4. Ιταλοκρατία

Στις 13 Μάιου 1912 οι Ιταλοί καταλαμβάνουν το νησί, όπου θα παραμείνουν για 31 χρόνια. Στις 3 Ιούνιου του 1912 κάτοικοι όλων των νησιών θα συναντηθούν στην Πάτμο και θα κηρύξουν την αυτονομία των νησιών . Παρά τον αγώνα των κατοίκων, με την συνθήκη της Λωζάνης του 1923 τα Δωδεκάνησα παραχωρούνται στην Ιταλία.

Τον Μάιο του 1923 αρχίζει ο σχεδιασμός μετατροπής του Λακκιού σε μεγάλη αεροναυτική βάση. Η ιταλική επέμβαση στον χώρο είναι καταλυτική. Τα βουνά στρατιωτικές εγκαταστάσεις και ένα μεγάλο μέρος του νησιού αποκλείεται ως στρατιωτική ζώνη. Τότε κατασκευάζεται και ο κεντρικός οδικός άξονας με πλευρικές δενδροφυτεύσεις ευκαλύπτων. Στο Λακκί θα δημιουργηθεί μια νέα πόλη, το Πόρτο Λάγκο. με εντυπωσιακά κτίρια και υποδομές.

Ταυτόχρονα αρχίζει ένα πρόγραμμα εξιταλισμού με κύριο στόχο την παιδεία και την εκκλησία. Το 1936 τα μέτρα θα σκληρύνουν και τον Φεβρουάριο του 1937 θα καταργηθεί ο αυτοδιοικητικός θεσμός της δημογεροντίας. Οι αιρετοί άρχοντες θα αντικατασταθούν από τους αντίστοιχους διορισμένους, τους podesta.

Μετά την ανατροπή του Μουσολίνι και την συνθηκολόγηση των Ιταλών στην Λέρο φτάνουν οι Άγγλοι που ετοιμάζονται να αντιμετωπίσουν την επίθεση των Γερμανών. Στις 26 Σεπτεμβρίου 1943 στο λιμάνι του Λακκιού γερμανικά αεροπλάνα θα βυθίσουν το θρυλικό αντιτορπιλικό «Βασίλισσα Όλγα». Η Μάχη της Λέρου έχει αρχίσει. Θα κορυφωθεί στο διάστημα 12 έως 16 Νοεμβρίου 1943. Τότε, μετά από λυσσώδεις μάχες και μια εντυπωσιακή όσο και ριψοκίνδυνη επιχείρηση, οι Γερμανοί καταλαμβάνουν την Λέρο.

2. 5. Η Λέρος στην ελληνική επικράτεια

Μετά την συνθηκολόγηση των Γερμανών η Λέρος θα παραμείνει για ένα διάστημα υπό βρετανική διοίκηση. Στις 31 Δεκεμβρίου 1947 σε επίσημη τελετή στον Πλάτανο η αγγλική σημαία θα αντικατασταθεί από την ελληνική και στις 7 Μαρτίου 1948 θα εορταστεί η ενσωμάτωση του νησιού στην Ελλάδα. Όμως η παρακαταθήκη των ιταλικών κτηρίων και υποδομών θα σφραγίσει το μέλλον του νησιού. Την περίοδο 1949-1963 θα φιλοξενήσουν τις Βασιλικές Τεχνικές Σχολές και την περίοδο της επταετούς δικτατορίας τους πολιτικούς εξόριστους. Τέλος, από το 1957 θα φιλοξενηθούν εκεί οι 2.500 ψυχασθενείς που σήμερα έχουν περιοριστεί στους περίπου 700.

3. Αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία

Σύμφωνα με την αρχαία παράδοση στην περιοχή του Παρθενίου λατρευόταν η «Ιοκαλλίς Παρθένος», κατά πάσα πιθανότητα η Άρτεμις. Οι μαρτυρίες των πηγών έχουν επιβεβαιωθεί από τα αρχαιολογικά δεδομένα, καθώς σε κοντινή απόσταση από τον ναό του Αγ. Γεωργίου έχουν βρεθεί λείψανα αρχαίου ναού των Ελληνιστικών χρόνων που αποδίδεται στην Άρτεμη. Σε παρακείμενο λόφο δίπλα στον αεροδιάδρομο υπάρχουν οχυρωματικοί ογκόλιθοι. Στο Παρθένι επίσης υπάρχουν τα κτίρια όπου διέμεναν οι εξόριστοι στην περίοδο της δικτατορίας.

Η αρχαία πόλη της Λέρου τοποθετείται πιθανόν στο λιμάνι της Αγίας Μαρίνας, σε ένα τρίγωνο από την Αγία Βαρβάρα μέχρι το Μπούρτζι. Έχουν εντοπισθεί τάφοι , θραύσματα αγγείων και άλλα ευρήματα. Στο λόφο πάνω από το λιμάνι υψώνεται το επιβλητικότερο μνημείο του νησιού, το μεσαιωνικό Κάστρο. Εντός του Κάστρου υπάρχει και το σύμβολο του νησιού, η εκκλησία της Παναγίας του Κάστρου με την ομώνυμη θαυματουργή εικόνα.

Ο παραδοσιακός οικισμός απλώνεται κάτω από το Κάστρο ανάμεσα στην Αγία Μαρίνα και το Παντέλι. Στον οικισμό ξεχωρίζουν τα πολυάριθμα νεοκλασικά κτήρια, κτισμένα τα περισσότερα στο τέλος του 19ου αιώνα από τους ομογενείς της Αιγύπτου και της Ρωσίας. Το Λακκί, ο δεύτερος μεγάλος οικισμός του νησιού, είναι αρχιτεκτονικά μια ιταλική πόλη. Απέναντι από το Λακκί, στο χώρο που ανήκει σήμερα στο Ψυχιατρείο, ξεχωρίζουν τα κτήρια της ιταλικής αεροναυτικής βάσης. Εκεί λειτούργησαν οι Βασιλικές Τεχνικές Σχολές και διέμειναν εξόριστοι του 1967.

Στην περιοχή του Ξηροκάμπου υπάρχει το Παλαιόκαστρο με ίχνη από κυκλώπεια τείχη και στα γύρω βουνά οι εγκαταστάσεις από τις ιταλικές πυροβολαρχίες. Στο νησί υπάρχει και σημαντικός αριθμός από παλαιοχριστιανικές και βυζαντινές εκκλησίες.

(Δημήτριος Κωστόπουλος)

4. Κάστρο της Λέρου

Το κάστρο του Παντελίου αποτελεί το σημαντικότερο φρουριακό συγκρότημα της Λέρου και δεσπόζει στην κορυφή του λόφου Πιτύκι (Απιτύκι), πάνω από το χωριό Πλάτανος, σε ιδιαίτερα στρατηγική θέση, ανάμεσα στα δύο φυσικά λιμάνια που σχηματίζονται στον κόλπο της Αγίας Μαρίνας και τον ομώνυμο όρμο του Παντελίου, στην ανατολική ακτή του νησιού.

4. 1. Οι περίβολοι του Κάστρου

4. 1. 1. Πρώτος περίβολος

Σήμερα διασώζει τρεις περικεντρικούς περιβόλους, πέντε εκκλησίες και διάφορα άλλα κτίσματα διάσπαρτα στο χώρο. Ο εσωτερικός περίβολος που καταλαμβάνει το ψηλότερο σημείο του λόφου θα πρέπει να χρονολογηθεί στους μεσοβυζαντινούς χρόνους και οπωσδήποτε πριν τα τέλη του 11ου αι., όπως φανερώνει ο τρόπος κατασκευής των τειχών του, ή ακριβέστερα πριν το 1087/88 σύμφωνα με τις μαρτυρίες στα σχετικά έγγραφα της αυτοκρατορικής γραμματείας που φυλάσσονται στη μονή της Πάτμου. Πρόκειται για έγγραφα που δόθηκαν στον ηγούμενο Χριστόδουλο και συγκεκριμένα το πιττάκιο (1087) της Άννας Δαλασσηνής, μητέρας του Αλέξιου Α΄ Κομνηνού, με το οποίο παραχωρήθηκαν στη Μονή της Θεοτόκου των Καστριανών στην Κω φορολογικές απαλλαγές και δωρίθηκαν τα «προάστεια» Τεμένιο και Παρθένιο και το ήμισυ του κάστρου Πεντελίου της Λέρου (που υπαγόταν μέχρι τότε στο σεκρέτο του Μυρελαίου, ευαγές ίδρυμα της Κωνσταντινούπολης), και η νήσος Λειψώς, καθώς επίσης το πιττάκιο και το χρυσόβουλλο (1088) του αυτοκράτορα Αλέξιου Α΄ Κομνηνού, βάσει του οποίου ιδρύθηκε η περίφημη Μονή του Αγ. Ιωάννη του Θεολόγου. Από το κάστρο του Παντελίου προσδιορίζεται ότι του παραχωρήθηκε το ανηφορικότερο («ανωφερέστερον») τμήμα μαζί με την οχύρωσή του («μετά του περιτείχισματος αυτού»), εννοώντας προφανώς τον εσωτερικό περίβολο που καταλαμβάνει το πιο ψηλό σημείο του λόφου. Το «πρανέστερον» τμήμα του κάστρου παρέμεινε στην ιδιοκτησία του σεκρέτου του Μυρελαίου. Στην ίδια δωρεά αναφέρονται επίσης μία εκκλησία και ορισμένα κελιά που περικλείονταν εντός του περιτειχίσματος.

4. 1. 2. Δεύτερος περίβολος

Ο δεύτερος εσωτερικός περίβολος του κάστρου ανήκει πιθανότατα στην ίδια περίοδο, καθώς η Άννα Δαλασσηνή, λίγο αργότερα, πιθανότατα το 1088, όταν ο γιος της απουσίαζε σε εκστρατεία κατά των Πετσενέγκων, εκδίδει πρόσταγμα με το οποίο ορίζει στον στρατηγό και προνοητή της Σάμου Ευστάθιο Χαρσιανίτη να παραχωρήσει στον όσιο Χριστόδουλο, ολόκληρο το κάστρο του Παντελίου («το όλον κάστρον»). Στο πρακτικό παράδοσης του κάστρου που συνέταξε τον Απρίλιο του 1089 με εντολή του στρατηγού Χαρσιανίτη ο νοτάριος Ιωάννης Θεολογίτης καταγράφονται μεταξύ άλλων τα κτίσματα εντός του κάστρου: έξι σπίτια, πέντε κελιά και μία κινστέρνα. Ο περιορισμένος αριθμός τους και η κακή κατάσταση διατήρησής τους σύμφωνα με την περιγραφή του νοτάριου Θεολογίτη, φανερώνουν ότι οι κάτοικοι του νησιού κατέφευγαν στο κάστρο μόνο σε περίπτωση ανάγκης και δεν διέμεναν μονίμως σε αυτό. Σήμερα, τμήμα από το χρυσόβουλλο λόγο του αυτοκράτορα Αλέξιου του Α΄, καθώς επίσης το πρακτικό παράδοσης της δωρεάς του στρατηγού Χαρσιανίτη, παρουσιάζονται σε φωτογραφική ανατύπωση σε ειδική προθήκη διαφανοσκοπίου στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Λέρου.

4. 1. 3. Τρίτος περίβολος

Ο τρίτος μεγαλύτερων διαστάσεων, εξωτερικός περίβολος εντάσσεται στο οικοδομικό πρόγραμμα της ιπποτοκρατίας (αρχές 14^ου αι. - 1522) και ειδικότερα του τέλους του 15^ου και των αρχών του 16^ου αιώνα, οπότε ενισχύεται και το προϋπάρχον βυζαντινό κάστρο (οι δύο εσωτερικοί περίβολοι) για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των πυροβόλων όπλων που καθιερώνονται στο β΄ μισό του 15^ου αιώνα. Τα οικόσημα των μεγάλων μαγίστρων που είναι διάσπαρτα στο χώρο φανερώνουν τη μέριμνα των Ιωαννιτών Ιπποτών να ενισχύσουν το κάστρο μπροστά στον κίνδυνο των απειλητικών επιδρομών των πειρατών και των Οθωμανών. Εκτεταμένες επισκευές του κάστρου μαρτυρούνται για παράδειγμα το έτος 1492 από τον ιππότη Fra Filippo di Guidone ή μετά τις συνεχόμενες επιθέσεις του Οθωμανού Κεμάλ Ρεΐς και του πειρατή Nihi στις αρχές του 16^ου αιώνα (1502, 1506 και 1508) από τον μεγάλο μάγιστρο Aimerie d’ Amboise (1503-1512). Η σημερινή μορφή του κάστρου με τους ισχυρούς προμαχώνες (σήμερα σώζεται σε άριστη κατάσταση εκείνος στο δυτικό τμήμα του εξωτερικού περιβόλου που προστατεύει τον χώρο της κεντρικής πύλης), τις κανονιοθυρίδες, τις καταχύστρες και τα υπόλοιπα μορφολογικά του στοιχεία, είναι σύμφωνη με τις εξελίξεις της οχυρωματικής τεχνολογίας που επέβαλλε η καθιέρωση των πυροβόλων όπλων στο β΄ μισό του 15^ου αιώνα.

4. 2. Οι εκκλησίες του Κάστρου

Από τις πέντε εκκλησίες που διασώζονται σήμερα στο κάστρο του Παντελίου η σημαντικότερη είναι η Παναγία του Κάστρου στο βορειοδυτικό τμήμα του τρίτου εξωτερικού περιβόλου που οικοδομήθηκε στο τέλος του 17^ου αιώνα στη θέση παλαιότερου βυζαντινού ναού του 13^ου αιώνα, γνωστή για την ομώνυμη φορητή εικόνα της Παναγίας που συνδέεται με αμέτρητους θρύλους. Στο εσωτερικό της διατηρείται το μεταγενέστερο πλούσιο ξυλόγλυπτο τέμπλο (1745), το οποίο κοσμείται με τρεις εξαιρετικής ποιότητας φορητές εικόνες του 16^ου αιώνα. Στην Παναγία του Κάστρου λειτουργούσε σχολή από το 1726 έως τα μέσα του 18^ου αιώνα, η οποία ιδρύθηκε από το λέριο μοναχό Δαμασκηνό και διέθετε πλούσια βιβλιοθήκη σε χειρόγραφα και σε έντυπα βιβλία. Στη σχολή αυτή ανήκαν τα δύο μακρόστενα κτίσματα που ανασκάφηκαν πρόσφατα στα ανατολικά της εκκλησίας και αναστηλώθηκαν φιλοξενώντας σήμερα το πλούσιο σκευοφυλάκιο του ναού. Οι υπόλοιπες εκκλησίες χρονολογούνται στην περίοδο της ιπποτοκρατίας, με εξαίρεση τη μονόχωρη, τοιχογραφημένη το 15^ο αιώνα, εκκλησία της Αγίας Τριάδας, που ανήκει στους μεσοβυζαντινούς χρόνους. Από τα υπόλοιπα διάσπαρτα στο χώρο κτίσματα ξεχωριστή μνεία θα πρέπει να γίνει στο διώροφο κτίσμα στο βορειοανατολικό τμήμα του πρώτου εσωτερικού περιβόλου, που φέρει το οικόσημο του διοικητή της Κω κατά το 1430 Fantino Querini (1436-1453).

Τα τελευταία χρόνια άρχισαν οι εργασίες συντήρησης και ανάδειξης του κάστρου που ολοκληρώθηκαν το 2005 από τη Διεύθυνση Αποτυπώσεων και Συντηρήσεως Κτιρίων του ΤΑΠΑ, στο πλαίσιο του προγράμματος «Κάστρων Περίπλους» με χρηματοδότηση από το Γ΄ ΚΠΣ.

(Ιωάννης Βαξεβάνης)

5. Μουσεία

Το σημαντικότερο μουσείο του νησιού είναι το Αρχαιολογικό, που στεγάζεται στο ανακαινισμένο νεοκλασικό κτίριο της παλιάς Αστικής Σχολής. Η πρώτη ενότητα του μουσείου αναφέρεται στην Προϊστορία. Η δεύτερη αναφέρεται στους ιστορικούς χρόνους και στη σχέση του νησιού με τη Μίλητο. Η τρίτη ενότητα αναφέρεται στην παλαιοχριστιανική περίοδο και η τέταρτη στους μεσαιωνικούς χρόνους. Τέλος υπάρχει ενότητα αφιερωμένη στους προσκυνητές και ταξιδιώτες, και ενότητα με εκθέματα από το Φαρμακονήσι.

Το Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο «Μανόλης Ήσυχος» στεγάζεται στον Πύργο του Μπελλένη, κτισμένο το 1926. Περιλαμβάνει και πτέρυγα αφιερωμένη στον εξόριστο ζωγράφο Κυριάκο Τσακίρη .

Το Εκκλησιαστικό Μουσείο λειτουργεί στην Παναγιά του Κάστρου. Περιλαμβάνει βυζαντινές εικόνες, ιερά άμφια και σκεύη και άλλα πολύτιμα αντικείμενα. Τέλος, στο παράρτημα Λέρου των Γενικών Αρχείων του Κράτους, που βρίσκεται στον Πλάτανο, υπάρχει πολύτιμο για την ιστορία του νησιού αρχειακό υλικό.

6. Αρχιτεκτονική

Η Λέρος παρουσιάζει ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον καθώς δίπλα στην παραδοσιακή νησιωτική αρχιτεκτονική εμφανίζονται τα αρχιτεκτονικά ιδιώματα του νεοκλασικισμού και του ιταλικού ρασιοναλισμού. Η παραδοσιακή λέρικη αρχιτεκτονική παρουσιάζει το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της μοβ στέγης με την πατελιά, αργιλικό υδατοστεγές υλικό. Μια χαρακτηριστική μορφή αγροτικής κατοικίας διάσπαρτη σε όλο το νησί είναι η κατοικιά, ισόγειο μικρό μακρόστενο σχήμα που με προσθήκη σχηματίζει ένα Γ. Στο τέλος του 19ου αιώνα δημιουργείται ένα μεγάλο νεοκλασικό κτιριακό απόθεμα από τους ομογενείς της Αιγύπτου αλλά και της Ρωσίας. Τα νεοκλασικά βρίσκονται κυρίως στην Αγία Μαρίνα και τον Πλάτανο. Οορθογώνια, ψηλοτάβανα, στο χρώμα της ώχρας τα περισσότερα , υμνούν την απόλυτη συμμετρία τόσο εξωτερικά όσο και στην εσωτερική διάταξη.
Η παρουσία των Ιταλών θα προσθέσει μια νέα πόλη, το Λακκί, και την μοντέρνα ιταλική αρχιτεκτονική του μεσογειακού ρασιοναλισμού.

7. Το Λακκί

Τον Μάιο του 1923 αρχίζουν εργασίες για την δημιουργία της μεγάλης αεροναυτικής βάσης στον κόλπο του Λακκιού. Οι αυξανόμενες όμως στεγαστικές ανάγκες και η φασιστική πολιτική της δημιουργίας «νέων πόλεων» θα οδηγήσει στην απόφαση σχεδιασμού μιας νέας πόλης. Το ρυθμιστικό σχέδιο της νέας πόλης που οι Ιταλοί θα ονομάσουν Porto Lago είναι έργο του αρχιτέκτονα Rodolfo Petracco. Ο ίδιος μαζί με τον Armando Bernabiti θα σχεδιάσουν το σύνολο των κτιρίων. Το κινηματοθέατρο, το ξενοδοχείο, το σχολείο, το κτίριο του φασισμού, το νοσοκομείο, η εκκλησία, τα παλατσίνα (κατοικίες) και πάνω από όλα η κυκλική αγορά με τον πύργο του ρολογιού που θα εντυπωσιάσει στην έκθεση του Ιταλικού Ορθολογισμού στην Μπιενάλε της Βενετίας το 1976, συνθέτουν ένα μοναδικό σύνολο μεσογειακού ρασιοναλισμού. Οι κύβοι της νησιωτικής αρχιτεκτονικής συναντούν τους αντίστοιχους του ρασιοναλισμού και η μοντέρνα αρχιτεκτονική ίσως για πρώτη φορά αποκτά αμιγώς μεσογειακά χαρακτηριστικά.

(Δημήτριος Κωστόπουλος)