1. Ελληνιστική περίοδος

Στους Ελληνιστικούς χρόνους ανήκει ένα πολύ μικρό ποσοστό των ψηφιδωτών που έχουν βρεθεί στην Αφροδισιάδα, η πλειονότητα των οποίων χρονολογείται στη Ρωμαϊκή και την Πρωτοχριστιανική εποχή.

Ένα ψηφιδωτό που αποκαλύφθηκε κατά χώραν κάτω από το ρωμαϊκό ναό της Αφροδίτης ανήκει σε οικοδόμημα πρωιμότερο του ρωμαϊκού ναού και χρονολογείται στο α΄ μισό του 3ου αι. π.Χ. Πιθανώς και αυτό το οικοδόμημα σχετιζόταν με τη λατρεία της θεάς. Το ψηφιδωτό είναι κατασκευασμένο από πολυγωνικές και κάποιες σχεδόν τετράγωνες ψηφίδες λευκού, μπλε-μαύρου και κόκκινου χρώματος. Σώζεται αποσπασματικά, γι’ αυτό και δεν έχουμε πλήρη εικόνα της διακόσμησής του. Διατηρείται τμήμα του μοτίβου του κύματος και ένας σχηματισμός που πιθανόν παριστάνει την ουρά ενός δελφινιού ή τα μπροστινά πόδια ενός ζώου.¹ Τα στοιχεία αυτά έχουν οδηγήσει στην υπόθεση ότι το θέμα της διακόσμησής του ήταν θαλάσσιο, θέμα ταιριαστό με τη λατρεία της Αφροδίτης, η οποία κατά το μύθο αναδύθηκε από τη θάλασσα.²

2. Ρωμαϊκή περίοδος

Τα ρωμαϊκά δάπεδα που έχουν αποκαλυφθεί στην Αφροδισιάδα είναι κατασκευασμένα σε opus tessellatum και opus sectile.

Τα ψηφιδωτά opus sectile καλύπτουν συνήθως επιφάνειες δευτερευόντων χώρων. Κοσμούνται με γεωμετρικά μοτίβα που δεν εμφανίζουν τη λεπτομέρεια του σχεδιασμού και την πολυπλοκότητα της διακόσμησης του opus tessellatum, γεγονός που οπωσδήποτε σχετίζεται και με τις δυνατότητες τις οποίες προσφέρει η συγκεκριμένη τεχνική. Τα υλικά από τα οποία κατασκευάζονται τα δάπεδα σε opus sectile είναι το μάρμαρο και ενίοτε και ο ασβεστόλιθος. Η διακόσμηση αποτελείται από κομμάτια κομμένα σε διάφορα γεωμετρικά σχήματα (π.χ. τετράγωνα, τρίγωνα, ρόμβοι, εξάγωνα), τα οποία κατά κανόνα συνυφαίνονται σχηματίζοντας ένα πλέγμα μεγαλύτερων συνδυασμών. Ένας από τους πιο ενδιαφέροντες σχηματισμούς αποκαλύφθηκε σε δάπεδο συμπλέγματος λουτρών δίπλα στο θέατρο, στην επονομαζόμενη Aula Termale (τέλη 2ου/αρχές 3ου αι. μ.Χ.). Το δάπεδο αυτό αποτελείται από ορθογώνια πλαίσια, κάποια από τα οποία φέρουν διακόσμηση ζατρικίου, ενώ σε άλλα εγγράφονται ασπίδες από ομόκεντρες σειρές καμπυλόγραμμων τριγώνων. Μεταξύ των ακμών των πλαισίων παρεμβάλλονται επιμήκη κομμάτια λευκού μαρμάρου.

Τα ψηφιδωτά opus tessellatum φέρουν στην πλειονότητά τους γεωμετρικά μοτίβα με τη χαρακτηριστική για τη ρωμαϊκή παραγωγή αυστηρότητα στο σχέδιο και κανονικότητα στους σχηματισμούς. Κάποια έχουν αποδοθεί με περισσότερα χρώματα από άλλα, ωστόσο όλα παρουσιάζουν πολυχρωμία, χαρακτηριστικό στοιχείο των ύστερων ρωμαϊκών ψηφιδωτών. Μέχρι στιγμής δεν έχει βρεθεί ψηφιδωτό σε opus tessellatum του 3ου αιώνα. Εικάζεται ότι αυτό οφείλεται στην οικονομική πτώση που έπληξε την πόλη περίπου το 250.³

3. Πρωτοχριστιανική περίοδος

Αντίστοιχα, η πολιτική σταθερότητα και η οικονομική ανάκαμψη που σχετίζονται με την περίοδο της βασιλείας του Κωνσταντίνου αντανακλώνται στον αυξημένο αριθμό ψηφιδωτών τα οποία χρονολογούνται στα μέσα και τα τέλη του 4ου αιώνα. Επιπλέον, οι δύο σεισμοί που έλαβαν χώρα τον αιώνα αυτό, και συγκεκριμένα το 358 και το 365, είναι λογικό να προκάλεσαν πλήθος ανοικοδομήσεων, που εξηγούν το σημαντικό αριθμό των ψηφιδωτών τα οποία ανήκουν στο β’ μισό του 4ου αιώνα.

Στις διακοσμήσεις των ψηφιδωτών σε opus tessellatum επικρατούν τα ανεικονικά θέματα, είτε ως μεμονωμένα μοτίβα είτε ως ταινίες επαναλαμβανόμενων μοτίβων που περιτρέχουν την περιφέρεια της επιφάνειας του δαπέδου. Ωστόσο, υπάρχουν και κάποιες εικονιστικές παραστάσεις, τα θέματα των οποίων ως επί το πλείστον απαντούν και αλλού. Ένα από αυτά κοσμεί την περιφέρεια της πισίνας του Βορείου Δωματίου στο λεγόμενο Συγκρότημα του Βορείου Τεμένους (350-375). Σώζεται μόλις ένα μικρό τμήμα της εικονιστικής παράστασης, που είναι οι προσωποποιήσεις των τεσσάρων εποχών εντός μεταλλίων, τα οποία πληρούν τις τέσσερις γωνίες του δαπέδου. Συγκεκριμένα, διατηρείται τμήμα του τριχωτού της κεφαλής του καλοκαιριού, από το οποίο ξεπηδούν κορυφές σταχυών. Παρά τη μερική διατήρηση της παράστασης, η ύπαρξη ανάλογων συνθέσεων έχει οδηγήσει στην ταύτιση τoυ θέματος.⁴

Ένα ακόμη πιο δημοφιλές θέμα, αυτό του κυνηγιού, είτε μεταξύ ανθρώπου και ζώου είτε μεταξύ ζώων, εμφανίζεται επανειλημμένως σε δάπεδα της Αφροδισιάδας. Στο Νότιο Δωμάτιο του Συγκροτήματος του Βορείου Τεμένους αποκαλύφθηκε η παράσταση ενός κυνηγού ο οποίος επιτίθεται με το δόρυ του σε λέοντα. Ειδικά, η απεικόνιση ενός μόνο κυνηγού εναντίον του θηράματός του είναι αγαπητή στα ψηφιδωτά της δυτικής Μικράς Ασίας. Σε γενικές γραμμές, οι παραστάσεις κυνηγιού θεωρούνται απεικονίσεις γενναιότητας και κυνηγετικής δεξιότητας και αποτελούν έμμεσες ενδείξεις κοινωνικής και οικονομικής θέσης.

Στο Νότιο Δωμάτιο της Τετράπυλης Οικίας (αρχές 5ου αιώνα) αποκαλύφθηκε ψηφιδωτό σε opus tessellatum που περιλαμβάνει τέσσερις παραστάσεις εντός τετράπλευρων πλαισίων με κυνηγετικό θέμα: (α) λέοντας εναντίον ταύρου, (β) θηλυκή τίγρη εναντίον φιδιού, (γ) σκύλος, λαγός και γεράκι (πιθανόν σε σκηνή εκπαίδευσης κυνηγετικού γερακιού), (δ) αιλουροειδές (λεοπάρδαλη;) εναντίον ζώου με σχιστές οπλές (ελαφιού;). Είναι χαρακτηριστικό ότι στις σκηνές δεν αποδίδεται το φυσικό περιβάλλον. Η κυματιστή φυλλόσπειρα που περιβάλλει τις δύο από αυτές έχει καθαρά διακοσμητικό χαρακτήρα, εφόσον αποδίδεται σε δυσανάλογο, σαφώς μεγαλύτερο, μέγεθος από εκείνο των μορφών και ο κυματιστός σχηματισμός της ακολουθεί την καμπύλη που δημιουργούν οι μορφές, συμβάλλοντας στην απόδοση της κίνησης.

Η πιο ασυνήθιστη παράσταση έχει βρεθεί σε δάπεδο οικοδομήματος της Περιοχής 1 (β’ τέταρτο 2ου αιώνα). Σε αυτό σώζεται ο άνω κορμός μιας γυναικείας μορφής, επάνω από την οποία υπάρχει η επιγραφή ΓΑΛΗΝΗ. Στα αριστερά της διακρίνεται η αρχή μιας επιγραφής: ΑΦ (πιθανή αναφορά στην Αφροδίτη), ενώ στα δεξιά της το τελευταίο γράμμα μιας άλλης: Σ. Το ψηφιδωτό θυμίζει παράσταση με τις μορφές του Ωκεανού και της Γαλήνης που έχει βρεθεί στη Merida.⁵ Πάντως, οποιοδήποτε και αν είναι το τρίτο πρόσωπο της παράστασης θεωρείται ότι εδώ έχουμε μια σκηνή που εκφράζει μια αφηρημένη ιδέα, την ιδέα της ηρεμίας και της γαλήνης, και όχι μια αφηγηματική σκηνή.