1. Αδριανός: αεικίνητος αυτοκράτορας

Ο Αδριανός δικαιολογημένα χαρακτηρίστηκε από το σύγχρονο βιογράφο του Α. Birley αεικίνητος αυτοκράτορας.¹ Κατά τη διάρκεια της αυτοκρατορικής του θητείας ταξίδεψε σε όλη σχεδόν τη ρωμαϊκή επικράτεια, φτάνοντας από το σημερινό Νιουκάσλ (Newcastle) της Βρετανίας ως την κοιλάδα του Νείλου και τη Βιθυνία. Συχνά τα ταξίδια του αυτά είχαν στρατιωτικό χαρακτήρα. Άλλες φορές όμως βασίζονταν στην αρχή της ρωμαϊκής διοίκησης σύμφωνα με την οποία ο ίδιος ο αυτοκράτορας έπρεπε να ασκεί την ανώτατη δικαστική και διοικητική εξουσία στις επαρχίες εκείνες τουλάχιστον που βρίσκονταν στη δική του δικαιοδοσία και όχι σε αυτή της συγκλήτου. Ο Αδριανός συνδύαζε συχνά τις υποχρεώσεις αυτές με σκοπούς θρησκευτικούς ή πολιτιστικούς. Στις περιοχές από όπου πέρασε άφησε σημαντικά οικοδομήματα, λειτουργικού ή διακοσμητικού χαρακτήρα, και έκανε ευεργετήματα κάθε είδους. Δύο περιοχές ωστόσο αγάπησε ιδιαίτερα κατά τις επισκέψεις του: την Αθήνα, λόγω της κλασικής του παιδείας, και τη Μικρά Ασία.

2. Βιθυνία

Ο Αδριανός επισκέφθηκε την επαρχία της Ασίας το καλοκαίρι του 123 μ.Χ. Καθώς προηγουμένως βρισκόταν στη Θράκη, εικάζεται ότι πέρασε στην Ασία διασχίζοντας το Βόσπορο και φτάνοντας πρώτα στην Προκόννησο και κατόπιν στην Κύζικο. Οι βόρειες περιοχές της Μικράς Ασίας, η Βιθυνία ιδιαίτερα, είχαν πληγεί πρόσφατα από μεγάλο σεισμό και έτσι η παρουσία του αυτοκράτορα εκεί είχε και χαρακτήρα ενισχυτικό-παρηγορητικό. Ήταν μια έμπρακτη απάντηση στις αιτήσεις των βιθυνικών πόλεων για φορολογικές ελαφρύνσεις και άλλες δωρεές προκειμένου να μπορέσουν να ανοικοδομήσουν ό,τι κατέστρεψε ο σεισμός. Το σημαντικότερο μνημείο της Κυζίκου ήταν ο ναός του Διός, που είχαν θεμελιώσει οι Ατταλίδες περίπου τριακόσια χρόνια νωρίτερα. Ο ναός δεν είχε ποτέ ολοκληρωθεί. Έτσι, ο Αδριανός δεν περιορίστηκε μόνο σε επισκευές των ζημιών από τους σεισμούς, αλλά ολοκλήρωσε και το αρχιτεκτονικό σχέδιο και το διάκοσμο του ναού, ο οποίος ήδη στην εποχή του θεωρούνταν ένα από τα θαύματα του κόσμου. Στην Κύζικο ο Αδριανός παρέμεινε για λίγες εβδομάδες μόνο, εξαιτίας του πιεστικού του προγράμματος, αλλά στο διάστημα αυτό πρόλαβε να δει το ξεκίνημα των αναστηλωτικών εργασιών και να δώσει το όνομά του και τον τίτλο της νεωκόρου στην πόλη, η οποία έκτοτε λεγόταν και «Αδριάνεια». Οι γειτονικές πόλεις Απολλωνία και Μιλητόπολις τον αναγόρευσαν σωτήρα και ιδρυτή. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του αυτοκράτορα στη Βιθυνία προσκολλήθηκε στη συνοδεία του ο μετέπειτα ευνοούμενός του Αντίνοος, αν και δε γνωρίζουμε τις ακριβείς συνθήκες της ένταξής του στο αυτοκρατορικό περιβάλλον. Ο Αντίνοος πρέπει να ήταν τότε μεταξύ έντεκα και δεκατριών ετών.

3. Τρωάδα

Στη συνέχεια η ρωμαϊκή αποικία του Παρίου, που είχε ιδρυθεί από τον Καίσαρα, γνώρισε τη δεύτερη ίδρυσή της από τον Αδριανό και ονομάστηκε επίσης Αδριανή.² Προχωρώντας νότια, ο Αδριανός πέρασε από την Αλεξάνδρεια Τρωάδα και της απέδωσε το καθεστώς της ρωμαϊκής αποικίας (colonia). Συνδυάζοντας τα αυτοκρατορικά καθήκοντα με την προσωπική απόλαυση, πέρασε μερικές μέρες κυνηγώντας στα πυκνά δάση της Βιθυνίας και ιδρύοντας τρεις νέες πόλεις σε μια ορεινή περιοχή: την πόλη Αδριανού Θήραι (Balikesir), την Αδριάνεια (Balat), μεταξύ των ποταμών Μακέστου και Ρυνδάκου, και τους Αδριανούς (Orhaneli), στους πρόποδες του βιθυνικού Ολύμπου.³ Στη συνέχεια ο Αδριανός και η ακολουθία του κινήθηκαν προς την κοιλάδα του ποταμού Καΐκου, φτάνοντας πρώτα στη Στρατονίκεια, η οποία ακόμη δεν είχε καθεστώς πόλης. Σε αντάλλαγμα για το κυνήγι που απόλαυσε στην περιοχή, ο αυτοκράτορας την αναγόρευσε πόλη, ενώ οι Στρατονικείς, για να του ανταποδώσουν την ευεργεσία, αναγόρευσαν ιδρυτή της πόλης τους το Δία Κυνήγιο, που δεν ήταν άλλος από το θεοποιημένο αυτοκράτορα.⁴

4. Πέργαμον

Καμία φιλολογική πηγή δε μας πληροφορεί για την επίσκεψη του Αδριανού στο Πέργαμο. Οι επιγραφές ωστόσο και οι μετονομασίες ναών προς τιμήν του αυτοκράτορα μας βεβαιώνουν ότι, όπως ήταν φυσικό, ο Αδριανός επισκέφθηκε την έδρα αυτή του ατταλιδικού βασιλείου. Ο ναός όπου λατρεύονταν από κοινού ο Ζευς Φίλιος και ο Τραϊανός (98-117) επεκτάθηκε και περιέλαβε και ένα υπερμέγεθες άγαλμα του Αδριανού, ενώ το τεράστιο σύμπλεγμα του Ασκληπιείου, που φαίνεται ότι είχε παραμείνει ημιτελές από τα Ελληνιστικά χρόνια, ολοκληρώθηκε με τη χρηματοδότηση και την προτροπή του Αδριανού, ο οποίος τιμήθηκε με επιγραφή ως «θεός εμφανέστατος, νέος Ασκληπιός».⁵ Η πόλη έγινε «δις νεωκόρος», τίτλος πολύ πιο τιμητικός από την απλή νεωκορία.⁶ Παρά τις τιμές, ο αυτοκράτορας δεν πρέπει να άφησε τις καλύτερες εντυπώσεις στους Περγαμηνούς, αφού ο Γαληνός, γιος του ευεργετημένου από τον αυτοκράτορα αρχιτέκτονα Αιλίου Νίκωνος, στα έργα του αναφέρεται ελάχιστα στον Αδριανό και, όταν το κάνει, περιγράφει μάλλον δυσάρεστα περιστατικά.⁷

5. Σάρδεις

Ο επόμενος σταθμός του Αδριανού στην Ασία θα πρέπει να ήταν οι Σάρδεις, ίσως με μια ενδιάμεση στάση στα Θυάτειρα. Ο δρόμος που ακολούθησε όμως ο αυτοκράτορας προς τον προορισμό του αυτό θα πρέπει να ήταν κατά μήκος της κοιλάδας του ποταμού Έρμου και να περνούσε από τη λυδική πόλη Σαΐτται, όπου νομισματική μαρτυρία βεβαιώνει την παρουσία του αυτοκράτορα.⁸ Από τις Σάρδεις σώζεται πλούσιο επιγραφικό υλικό σχετικό με Ρωμαίους αξιωματούχους, μία μόνο επιγραφή όμως μαρτυρεί την παρουσία του αυτοκράτορα εκεί, και μάλιστα βρίσκεται έξω από την πόλη, στις υπώρειες του Τμώλου, στο δρόμο προς τη Σμύρνη,⁹ δρόμο που θα ακολούθησε ο Αδριανός οδεύοντας προς τον επόμενο σταθμό του.

6. Σμύρνη

Οι ευεργεσίες του Αδριανού προς τη Σμύρνη ξεπέρασαν κάθε προηγούμενο. Ίσως αυτό να οφειλόταν στο ότι στην ακολουθία του αυτοκράτορα βρισκόταν και ο Μάρκος Αντώνιος Πολέμων, ο διάσημος στην εποχή του σοφιστής από τη Λαοδίκεια, ο οποίος όμως ζούσε και δίδασκε στη Σμύρνη. Ο Αδριανός δώρισε στην πόλη 10.000.000 δραχμές για την ανοικοδόμηση μιας αγοράς για σιτηρά και ενός λαμπρού γυμνασίου, καθώς και για επισκευές στο ναό του Διός, που βρισκόταν στην άκρη του κόλπου στον οποίο ήταν χτισμένη η πόλη. Λαμπρά και πολύχρωμα μάρμαρα μεταφέρθηκαν από όλη την αυτοκρατορία για να κοσμήσουν τα νέα οικοδομήματα που θα στόλιζαν την πόλη, που τώρα αποκτούσε για δεύτερη φορά τον τίτλο της νεωκόρου. Και οι τιμές όμως που απέτισε η πόλη στον Αδριανό και στον Πολέμωνα, ο οποίος είχε υποκινήσει την αυτοκρατορική ευεργεσία και είχε οριστεί διαχειριστής του κληροδοτούμενου ποσού, ξεπέρασαν κάθε προηγούμενο. Η πόλη ονομάστηκε Αδριανή, φρόντισε ώστε ο αυτοκράτορας να περάσει εκεί τις πιο ωραίες μέρες του ταξιδιού του και τον τίμησε ως θεό, συνθέτοντας μάλιστα προς τιμήν του ύμνο, που έψαλε μια 24μελής χορωδία, η οποία στη συνέχεια αποτέλεσε πάγιο θεσμό της πόλης.¹⁰

7. Έφεσος

Από τη Σμύρνη ο Αδριανός θα πρέπει να έφυγε διά θαλάσσης προς την Έφεσο, που ήταν η «πρώτη και μεγίστη μητρόπολη Ασίας». Είναι σχεδόν βέβαιο ότι ο αυτοκράτορας έφτασε με πλοίο στην Έφεσο, γιατί η πόλη θέσπισε προς τιμήν του εορτή που μνημόνευε την αποβίβασή του στο λιμάνι της, τα Αδριάνεια Επιβατήρια.¹¹ Είναι βέβαιο ότι ο Αδριανός βρισκόταν στην Έφεσο τον Αύγουστο του 124 μ.Χ. Πέντε χρόνια αργότερα επισκέφθηκε και πάλι την πόλη, αυτή τη φορά έκτακτα. Αποτέλεσμα των δύο επισκέψεών του ήταν πλήθος μνημείων και ευεργεσιών, αν και είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς ποια από αυτά είναι προϊόντα της επίσκεψης του 124 και ποια αυτής του 129 μ.Χ. Στην Έφεσο πάντως ο Αδριανός θα πρέπει να έτυχε ιδιαίτερων τιμών από τις πολυάριθμες ρωμαϊκές οικογένειες που ζούσαν εκεί, είτε λόγω των εμπορικών τους δραστηριοτήτων είτε εξαιτίας εκτοπισμών που είχαν υποστεί παλαιότερες γενιές των οικογενειών αυτών. Την περίοδο που επισκέφθηκε ο Αδριανός την πόλη βρισκόταν σε εξέλιξη και η ανοικοδόμηση της περίφημης βιβλιοθήκης που είχε δωρίσει στους Εφεσίους ο Πολεμαίνος ο νεότερος εις μνήμην του πατέρα του Κέλσου. Ο τίτλος τής «δις νεωκόρου» δε δόθηκε ωστόσο στην Έφεσο παρά μόνο κατά τη δεύτερη επίσκεψη του Αδριανού στην πόλη.

8. Αποτίμηση του ταξιδιού

Το ταξίδι του Αδριανού στη Μικρά Ασία το καλοκαίρι του 123 μ.Χ. είχε καταρχήν χαρακτήρα εθιμοτυπικό-διοικητικό. Ο Αδριανός όφειλε να γνωρίσει από κοντά μερικές από τις σημαντικότερες πόλεις της επικράτειάς του, να κάνει ευεργεσίες και να δεχτεί τιμές από αυτές. Κατ’ αυτό τον τρόπο θεμελιωνόταν άμεση σχέση νομιμοφροσύνης μεταξύ πόλης και αυτοκράτορα. Επιπλέον ο Αδριανός, που ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για τα κλασικά γράμματα και για τη φιλοσοφία, επιθυμούσε να βρεθεί σε μερικές από τις σημαντικότερες για την καλλιέργεια των γραμμάτων και τεχνών πόλεις και να αναπνεύσει τον αέρα του πολιτισμού που έπνεε στην Ασία. Τέλος, το ταξίδι αυτό, σε μια περιοχή με ιδιαίτερα πυκνή βλάστηση και φυσική ομορφιά, αποτελούσε ευκαιρία για αυτόν ώστε να ασκήσει το αγαπημένο του –και επιβεβλημένο στους αυτοκράτορες– άθλημα, δηλαδή το κυνήγι. Η ενασχόλησή του αυτή του έδωσε τη δυνατότητα να επισκεφθεί απόμακρες και ορεινές περιοχές και να δημιουργήσει και εκεί πυρήνες πολιτισμού, ιδρύοντας πόλεις και πολίσματα και ισχυροποιώντας έτσι ακόμα περισσότερο τη ρωμαϊκή παρουσία στην Ανατολή.