1. Γραπτές πηγές

Στην Οδύσσεια του Ομήρου γίνεται για πρώτη φορά λόγος για τον τύμβο τον οποίο ανήγειραν οι Αχαιοί προς τιμήν του πολεμιστή τους Αχιλλέα, σε μια μη κατονομαζόμενη χερσόνησο του Ελλησπόντου. Ο τύμβος ήταν κατασκευασμένος με τρόπο που να παραμένει ορατός ακόμα και από μεγάλη απόσταση.¹ Ο ιστορικός του 5ου αι. π.Χ. Ηρόδοτος (5.94) αναφέρεται στην πόλη Αχίλλειο κατά την περιγραφή της μάχης μεταξύ Αθήνας και Μυτιλήνης, ενώ μεταγενέστερες ιστορικές πηγές αναφέρουν ότι το Αχίλλειο ήταν η τοποθεσία του τάφου του ήρωα Αχιλλέα.² Εάν η αναφορά του Φιλοστράτου³ στο ετήσιο προσκύνημα των Θεσσαλών στον τάφο του Αχιλλέα είναι ορθή, τότε η λατρευτική δραστηριότητα ξεκίνησε νωρίτερα από τον 5ο αι. π.Χ. Παρά τις εκτενείς –αν και αποσπασματικές– αναφορές των ιστορικών πηγών στη λατρεία του Αχιλλέα, δεν έχει έως σήμερα καταστεί δυνατός ο εντοπισμός του τύμβου του ήρωα.⁴

2. Η τοποθεσία της λατρείας

Ο Αχιλλέας λατρευόταν ως ήρωας σε διάφορες περιοχές του αρχαίου κόσμου, όπως στη Λακωνία και την Ηλεία στην Πελοπόννησο, στον Κρότωνα της Κάτω Ιταλίας, στις Ερυθρές στη Μικρά Ασία και στην Αστυπάλαια στις Κυκλάδες.

Η περιοχή στην οποία φαίνεται να είχε τη μεγαλύτερη διάδοση ήταν η παρευξείνεια αποικία της Μιλήτου, η Ολβία Ποντική, η οποία βρισκόταν στο δέλτα του ποταμού Δνείπερου, στη βορειοδυτική ακτή της Μαύρης θάλασσας, νότια της σημερινής Ουκρανίας.

Στην ευρύτερη περιοχή της Ολβίας, στις περιοχές Μπερεζάν (Berezan) και Μπεϊκούς (Beikush), περίπου 40 χλμ. δυτικά, έχουν έρθει στο φως αρχαιολογικά ευρήματα όπως τοιχογραφίες, επιγραφές και θραύσματα αγγείων που φαίνεται να σχετίζονται με τη λατρεία του Αχιλλέα. Μάλιστα, ενώ τα ευρήματα από την Ολβία Ποντική χρονολογούσαν τις αρχές της λατρείας στην Κλασική περίοδο, ενεπίγραφες πινακίδες από το Μπεϊκούς αποτελούν απόδειξη για πρωιμότερη λατρεία στην περιοχή, δηλαδή από το α΄ μισό του 6ου αι. π.Χ. έως και τον 3ο αι. μ.Χ. Τριάντα εννέα ενεπίγραφοι δίσκοι από τη θέση αυτή αναφέρουν το όνομα του Αχιλλέα ή συντμήσεις του (Α, ΑΧΙ, ΑΧΙΛΛ, ΑΧΙΛΛΕ ή ΑΧΙΛΛΕΙ), ενώ φέρουν διακοσμήσεις που περιλαμβάνουν ανθρώπους, φίδια, ξίφη και βάρκες.⁵

Επιπλέον, κατά την Κλασική περίοδο και έπειτα η λατρεία του Αχιλλέα διαδόθηκε στη νοτιοανατολική Ολβία, στην περιοχή της Τέντρα, όπου ένας μικρός τύμβος ο οποίος ανασκάφθηκε έφερε στο φως νομίσματα, αλλά και αποσπασματικά επιγραφικά τεκμήρια αφιερώσεων στον ήρωα.⁶ Κατά την Αρχαιότητα η Τέντρα ήταν γνωστή ως «δρόμος του Αχιλλέα», όρος που εμφανίζεται και στις γραπτές πηγές.⁷

Η περιοχή στην οποία η λατρεία του ήρωα είχε τη μεγαλύτερη διάδοση ήταν το μικρό νησί Λευκή, στη βόρεια ακτή της Μαύρης θάλασσας. Η Λευκή, περιφέρειας μόνο 2 χλμ., βρίσκεται περίπου 45 χλμ. βορειοανατολικά του δέλτα του Δούναβη. Δυστυχώς, τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα είναι ελάχιστα και σε κακή κατάσταση, η ανασκαφή όμως του νησιού έφερε στο φως πολλές επιγραφές, διακοσμημένη κεραμική, αμφορείς, νομίσματα και μετάλλινα αντικείμενα.

Ένα από τα σημαντικότερα ευρήματα της θέσης Λευκή αποτελεί μια μελαμβαφής λήκυθος του 5ου αι. π.Χ., η οποία φέρει την επιγραφή (σε μετάφραση): ο Γλαύκος, ο γιος του Ποσιδείου, με αφιέρωσε στον Αχιλλέα, άρχοντα της Λευκής.

Δυστυχώς δεν υπάρχουν εκτενείς ιστορικές αναφορές στη Λευκή. Το όνομά της προέρχεται από το χρώμα των βράχων ή των φιδιών και των πουλιών που ζουν εκεί.⁸ Μάλιστα λεγόταν πως τα πουλιά υπηρετούσαν τον Αχιλλέα καθαρίζοντας την περιοχή με τα φτερά τους.⁹

3. Η λατρεία

Δυστυχώς, οι πληροφορίες μας για την έκφραση και τις πρακτικές λατρείας του Αχιλλέα δεν είναι πολλές. Οι πήλινοι ενεπίγραφοι δίσκοι που βρέθηκαν στην ευρύτερη Ολβία Ποντική ίσως χρησίμευαν ως επιτραπέζια παιχνίδια, ειδικά κατασκευασμένα ως ταφικά αναθήματα. Κατά την αρχαία παράδοση, οι ήρωες φαίνεται ότι αρέσκονταν να παίζουν τέτοια παιχνίδια, καθώς φαίνεται σε αρκετές αναπαραστάσεις.

Επίσης, η επιγραφή σχετικά με το «δρόμο του Αχιλλέα», η οποία πιθανότατα αναφέρεται σε κάποιο αθλητικό στάδιο, ίσως σχετίζεται με αγώνες προς τιμήν του ήρωα. Μάλιστα, μια μεταγενέστερη σε χρονολόγηση επιγραφή (1ος αι. π.Χ.)¹⁰ αναφέρει πράγματι αγώνες προς τιμήν του Αχιλλέα, οι οποίοι πιθανότατα λάμβαναν χώρα εκτός της πόλης της Ολβίας. Οι αγώνες ίσως ξεκίνησαν ήδη από τα χρόνια του Ηροδότου, ο οποίος αναφέρει το «δρόμο του Αχιλλέα»,¹¹ και υπάρχουν επιγραφικές ενδείξεις που υποδεικνύουν ακόμα και ονόματα νικητών.¹²

Σύμφωνα με μια ακόμα εκδοχή, ο Αχιλλέας λατρευόταν από τους ναυτικούς στη Λευκή μαζί με τη μητέρα του Θέτιδα και τις Νηρηίδες και φαίνεται πως το ιερό του ήταν πανελλήνιας σημασίας.