1. Τοπογραφία

Το νεκροταφείο Γκαϊμάνοβα βρίσκεται σε απόσταση 6 χλμ. νοτιοδυτικά του χωριού Μπάλκα της περιοχής Βασίλιεβσκι, στην περιφέρεια Ζαπορόζιε της Δημοκρατίας της Ουκρανίας.

2. Ιστορία της έρευνας

Η ανασκαφή του νεκροταφείου στην ευρύτερη περιοχή Γιουζνο-Ρογκατσίνσκι της περιφέρειας Ζαπορόζιε ξεκίνησε τo 1968 ως σωστική –λόγω των εργασιών που διεξάγονταν στο σύστημα άρδευσης– από αρχαιολόγους του Ινστιτούτου Αρχαιολογίας της Ουκρανίας, υπό τη διεύθυνση των A.I. Terenozhkin και B.I. Mozolevsky. Ερευνήθηκαν περίπου 50 τύμβοι σε χώρο όπου δέσποζε η επίχωση του τύμβου Γκαϊμάνοβα. Η ανασκαφή του συγκεκριμένου τύμβου, ο οποίος είχε συληθεί κατά την Αρχαιότητα, όπως άλλωστε και οι περισσότεροι τύμβοι του νεκροταφείου, έγινε τα έτη 1969-1970, υπό τη διεύθυνση του V.I. Bidzilya.

3. Περιγραφή

Ο μνημειακού χαρακτήρα τύμβος Γκαϊμάνοβα Μογίλα είναι το κεντρικό ταφικό μνημείο ενός εκτεταμένου σκυθικού νεκροταφείου. Πλαισιώνεται από άλλους 43 σκυθικούς τύμβους, που συνθέτουν ένα μνημειακών διαστάσεων ταφικό σύνολο.

Πρόκειται για τύμβο με ισχυρό λίθινο κρηπίδωμα, με διάμετρο 70 μ. και αξιοσημείωτο ύψος επίχωσης (9 μ.). Κατά την άποψη του B.I. Mozolevsky, αυτό είναι ενδεικτικό στοιχείο της υψηλής κοινωνικής θέσης του ενταφιασθέντος στη σκυθική φυλετική ιεραρχία. Αξίζει να σημειωθεί ότι το ύψος των επιχώσεων των τύμβων των απλών Σκυθών δεν ξεπερνούσε συνήθως το 1 μ.¹ Στο δυτικό τμήμα κάτω από την επίχωση του τύμβου εντοπίστηκε ο χώρος της νεκρικής τράπεζας, απ’ όπου προέρχονται θραύσματα αμφορέων, οστά ζώων, αιχμές βελών, καθώς επίσης σιδερένια, χάλκινα και ασημένια εξαρτήματα ιπποσκευής.

Ο τύμβος διέθετε τουλάχιστον τρία ταφικά συγκροτήματα. Το βόρειο συγκρότημα αποτελεί κατακόμβη ωοειδούς σχήματος με εμβαδόν 16 τ.μ. Στο βόρειο τοίχο του βόρειου ταφικού θαλάμου υπήρχε ειδική εσοχή που χρησίμευε για την τοποθέτηση των κτερισμάτων. Στην εσοχή του βόρειου τοίχου της συγκεκριμένης κατακόμβης βρέθηκαν πάνω από 250 χρυσά αντικείμενα, καθώς και 4 αμφορείς, 2 χάλκινοι λέβητες σκυθικού τύπου, ένας καλαθόσχημος κάδος και άλλα χάλκινα αγγεία. Μπροστά από την είσοδο στο χώρο φύλαξης των κτερισμάτων εντοπίστηκε ταφή υπηρέτη με οπλισμό. Στα κτερίσματα αυτής της ταφής ανήκουν μεταξύ άλλων ορισμένα σιδερένια εξαρτήματα ζώνης και εισηγμένα κεραμικά αγγεία.

Στον κεντρικό θάλαμο του βόρειου ταφικού συγκροτήματος οδηγούσαν δύο δρόμοι, στον καθένα από τους οποίους βρέθηκαν οι ρόδες από δύο άμαξες. Η κεντρική ταφή ήταν συλημένη. Η έρευνά της οδήγησε στο συμπέρασμα ότι ο κεντρικός τάφος του βόρειου συγκροτήματος περιείχε μία γυναικεία και δύο ανδρικές ταφές, πλησίον των οποίων βρέθηκαν τα λείψανα ταφής αλόγου, καθώς και δύο ταφές υπηρετών.

Η εικόνα των λειψάνων του κεντρικού θαλάμου ήταν συγκεχυμένη. Εδώ εντοπίστηκαν διάσπαρτα θραύσματα κτερισμάτων και χρυσά επίρραπτα ελάσματα από το διάκοσμο της ενδυμασίας των ενταφιασθέντων. Στο νότιο τοίχο του βόρειου ταφικού συγκροτήματος υπήρχε μία ακόμα εσοχή, που περιείχε τα λείψανα γυναικείας ταφής, για την οποία και κατασκευάστηκε ο δεύτερος δρόμος του τάφου. Κάτω από το δάπεδο, πλησίον της εισόδου στον ταφικό θάλαμο, βρέθηκε κρύπτη με πλουσιότατα κτερίσματα.

Το κεντρικό ταφικό συγκρότημα του τύμβου περιλάμβανε μία ανδρική ταφή, πλησίον της οποίας εντοπίστηκε κατακόμβη, όπου είχαν ενταφιαστεί δύο άλογα με χαλινά διακοσμημένα με χρυσά ελάσματα.

Νότια της κεντρικής ταφής βρισκόταν το νότιο ταφικό συγκρότημα, που περιλάμβανε δύο ταφές, μία γυναικεία και μία παιδική, καθώς και πληθώρα κτερισμάτων.

Η έρευνα έδειξε ότι η επίχωση του τύμβου συμπληρωνόταν σταδιακά. Μετά την οικοδόμηση του αρχικού ταφικού συγκροτήματος, που περιείχε την κεντρική ταφή, προστέθηκαν τα άλλα δύο συγκροτήματα που περιείχαν γυναικείες ταφές και έπειτα η επίχωση ολοκληρώθηκε.

4. Ευρήματα

Τη μεγαλύτερη ομάδα ευρημάτων συνθέτουν τα ελάσματα. Από τον τύμβο προέρχεται πληθώρα επίρραπτων χρυσών ελασμάτων με διάφορα διακοσμητικά, κυρίως φυτικά\, μοτίβα, ορισμένα από τα οποία επέτρεψαν την αναπαράσταση του καλύμματος κεφαλής, απαραίτητου στοιχείου της γυναικείας σκυθικής ενδυμασίας.² Στην ομάδα των επίρραπτων διακοσμητικών ελασμάτων ανήκουν μεταξύ άλλων εμπίεστα ελάσματα σε σχήμα ανθεμίου και ρόδακα ή σε μορφή ανδρικής κεφαλής, πιθανόν του Διονύσου, με αποτροπαϊκό χαρακτήρα.³ Άλλα χρυσά εμπίεστα ελάσματα απεικονίζουν γρύπες με ανοιχτά ράμφη σε εραλδική στάση, παραπέμποντάς μας στις συμβολικές κοσμολογικές παραστάσεις με την απεικόνιση του δένδρου της ζωής, ιδιαίτερα χαρακτηριστικές για την τέχνη της Ανατολής.⁴ Πλην των καθαρά σκυθικών μοτίβων απαντώνται και ελάσματα με ελληνική θεματογραφία, μεταξύ των οποίων αυτά σε μορφή μαινάδων και Ερινύων και άλλα που παριστάνουν την κεφαλή της Γοργούς.⁵ Τα συγκεκριμένα ελάσματα μαρτυρούν τις αναπτυγμένες σχέσεις των Σκυθών με τον αρχαίο ελληνικό κόσμο και την εμφανή επιρροή των ελληνικών λατρευτικών παραδόσεων στη σκυθική κοινωνία κατά τον 4ο αι. π.Χ. Σε αυτό συνηγορεί επιπλέον η χρυσή κεφαλή της Δήμητρας, που προέρχεται από την κεντρική ταφή του τύμβου, έργο πιθανόν ελληνικού εργαστηρίου.⁶

Από το χώρο της κεντρικής ταφής προέρχεται ένα χρυσό εμπίεστο έλασμα εξαιρετικής τέχνης, όπου απεικονίζονται δύο πρόβατα.⁷ Στο θάλαμο όπου ήταν ενταφιασμένη μία γυναίκα, που συνόδευε την κεντρική ταφή, εντοπίστηκαν εκατοντάδες χρυσά ελάσματα, μεταξύ των οποίων ελάσματα με παραστάσεις της σκυθικής θεάς με οφιοειδή άκρα και άλλα με παραστάσεις σκηνών πάλης ανάμεσα σε Σκύθες και φανταστικά όντα.

Ανάμεσα στα κτερίσματα της κρύπτης του κεντρικού ταφικού συγκροτήματος βρέθηκαν χρυσά ελάσματα από την επένδυση δύο ξύλινων αγγείων. Στον ίδιο χώρο εντοπίστηκαν δύο ρυτά επενδεδυμένα με χρυσά και ασημένια ελάσματα, με εμπίεστες παραστάσεις, καθώς και ορισμένα ασημένια αγγεία, μεταξύ των οποίων ασημένια οινοχόη σκυθικού τύπου με παραστάσεις αμπέλου.⁸

Στον πυθμένα της κρύπτης εντοπίστηκε ασημένιο επίχρυσο κύπελλο με ανάγλυφες παραστάσεις Σκυθών, που χρονολογείται στον 4ο αι. π.Χ. και αποτελεί εξαίρετο δείγμα της σκυθικής τέχνης.⁹ Η παράσταση περιλαμβάνει έξι μορφές. Κάτω από τις λαβές παριστάνονται πιθανότατα υπηρέτες, όπως φαίνεται από την υποτακτική στάση τους. Οι γενειοφόροι Σκύθες στο δεξιό άκρο της παράστασης εικονίζονται καθιστοί σε σέλες, με παραδοσιακή ενδυμασία και γωρυτούς. Ο ένας κρατάει σκήπτρο και ο άλλος μαστίγιο, σύμβολα και τα δύο της υψηλής κοινωνικής θέσης τους. Τα πρόσωπα, τα μαλλιά, τα γένεια και οι λεπτομέρειες της ενδυμασίας είναι επεξεργασμένα με γλυφίδα και υπογραμμίζονται με επιχρύσωση. Αυτό το αγγείο ανήκει στον ευρέως διαδεδομένο σκυθικό τύπο κυπέλλων με ευρύ στόμιο και δύο οριζόντιες λαβές. Η παράσταση περιλαμβάνει έξι μορφές, που συνθέτουν, κατά την άποψη του V.I. Bidzilya, δύο ανεξάρτητες σκηνές, άμεσα συνδεδεμένες με την καθημερινή ζωή της πλούσιας σκυθικής αριστοκρατίας.¹⁰ Όσον αφορά την ερμηνεία των παραστάσεων του κυπέλλου, πιθανότερη είναι αυτή που πρότεινε ο D.S. Rajevsky, ο οποίος απέρριψε την ιστορικότητα των παραστάσεων, συνδέοντάς τες με τις μυθολογικές και λατρευτικές αντιλήψεις των Σκυθών. Ειδικότερα, κατά την άποψη του D.S. Rajevsky,¹¹ στο κύπελλο παριστάνεται ο σκυθικός γενεολογικός μύθος που διηγείται ο Ηρόδοτος, σύμφωνα με τον οποίο ο Ηρακλής παρέδωσε το τόξο του, ως σύμβολο εξουσίας, στο νεότερο γιο του, το Σκύθη, γενάρχη των Σκυθών.¹²

Κατά την κατεδάφιση του κρηπιδώματος, πλησίον της εισόδου στο βόρειο ταφικό συγκρότημα του τύμβου αποκαλύφθηκε το σύνολο του χάλκινου διακόσμου της νεκρικής άμαξας που χρησιμοποιήθηκε κατά την ταφή, καθώς και εξαρτήματα ιπποσκευής. Στην ίδια ομάδα κτερισμάτων ανήκουν μεταξύ άλλων και επτά διακοσμητικές απολήξεις πασσάλων με παραστάσεις ελάφων, γρύπα και πτηνών.¹³ Ανάμεσα στους λίθους της κρηπίδας βρέθηκαν επίσης θραύσματα σπάνιων για τα σκυθικά μνημεία λίθινων αντικειμένων, γουδιού και λεκάνης.