1. Γραπτές πηγές – Νομίσματα

Οι ιστορικές πληροφορίες για τον Παιρισάδη Ε΄, τον τελευταίο Σπαρτοκίδη, είναι ελάχιστες. Τον αναφέρει ο Στράβων,¹ ενώ η σημαντικότερη πηγή για τα ιστορικά γεγονότα της εποχής του είναι το ψήφισμα των Χερσονησιτών προς τιμήν του Διοφάντου, στρατηγού του βασιλείου του Πόντου.² Η πολιτική ιστορία του Βοσπόρου του 3ου-2ου αι. π.Χ. μας είναι στην ουσία άγνωστη. Οι πληροφορίες των γραπτών πηγών είναι ελάχιστες. Παρόλο που είναι καταγεγραμμένα τα περισσότερα ονόματα των βασιλέων, άγνωστος παραμένει τόσο ο ακριβής αριθμός τους όσο και τα έτη της βασιλείας καθενός από αυτούς.³ Το ίδιο ισχύει και για τα έτη της βασιλείας του Παιρισάδη Ε΄, τα οποία προσδιορίζονται υποθετικά, με βάση τα νομίσματα και τα γεγονότα της εκστρατείας του Διοφάντου στην Ταυρική.

Στην περίοδο του τελευταίου Σπαρτοκίδη ανήκουν τέσσερις σειρές νομισμάτων, η κοπή των οποίων αρχίζει γύρω στο 125 π.Χ. και ολοκληρώνεται την τελευταία δεκαετία του 2ου αι. π.Χ.⁴ Ταυτόχρονα με τους χρυσούς στατήρες με την επιγραφή ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΠΑΙΡΙΣΑΔΟΥ, κόβονται αργυρά και χάλκινα νομίσματα με την επιγραφή ΠΑΝΤΙΚΑΠΑΙΤΩΝ, γεγονός το οποίο δείχνει τη διατήρηση του δικαιώματος κοπής νομίσματος αφενός μεν από το βασιλιά, αφετέρου δε από την πόλη, δικαίωμα που θεσμοθέτησε ο πρόγονος του Παιρισάδη Ε΄, ο Λεύκων Β΄ (περί το 240-220 π.Χ.).⁵

2. Μορφή ηγεμονίας – Ιστορικό πλαίσιο

Η πολιτειακή μορφή του κράτους στα χρόνια του Παιρισάδη Ε΄, τυπικά τουλάχιστον, παρέμεινε ίδια με αυτήν που καθορίστηκε τον 3ο αι. π.Χ., όταν οι Σπαρτοκίδες απέκτησαν τον τίτλο του βασιλέως, ο οποίος αντικατέστησε τον παλαιότερο τίτλο «άρχων και βασιλεύων». Ο Παιρισάδης Ε΄ υπήρξε μονάρχης ελληνιστικού τύπου, ο οποίος ασκούσε τη βασιλική εξουσία του, ενώ ταυτόχρονα διατηρούνταν τύποις ορισμένα στοιχεία του αρχαίου δημοκρατικού πολιτεύματος.⁶

Κατά το 2ο αι. π.Χ. το βασίλειο του Κιμμερίου Βοσπόρου βίωσε βαθιά οικονομική και πολιτική κρίση. Η κρίση αυτή υπήρξε το αποτέλεσμα της γενικότερης αλλαγής των οικονομικών σχέσεων και των πολιτικών τεκταινόμενων τόσο στον Εύξεινο όσο και στη Μεσόγειο. Ειδικότερα, σημαντικό ρόλο έπαιξε η μεταβολή του συσχετισμού των δυνάμεων στο βόρειο Εύξεινο, όπου Σκύθες και Σαρμάτες μοίρασαν πλέον μεταξύ τους τον έλεγχο ολόκληρης της περιοχής.⁷

Είναι ενδεικτικό ότι οι κυβερνώντες του Βοσπόρου πλήρωναν στους Σκύθες φόρο υποτελείας, κάτι το οποίο αναφέρει ο Στράβων.⁸ Κατά το 2ο αι. π.Χ. πολυπλοκότερη γίνεται η κατάσταση στο ασιατικό τμήμα του κράτους, όπου οι άλλοτε φιλικά προσκείμενες στο Βόσπορο μαιωτικές φυλές, οι οποίες ή γειτνίαζαν ή είχαν ενσωματωθεί στο κράτος, εμφανίζονται ανοιχτά εχθρικές.⁹

Αρχίζοντας από τον 3ο και ιδιαίτερα κατά το 2ο αι. π.Χ., αλλαγές σημειώνονται και στην αγροτική περιφέρεια του Βοσπόρου, όπου ο αριθμός των οικισμών μειώνεται λόγω του εξωτερικού κινδύνου και του περιορισμένου πλέον ρόλου του Βοσπόρου στο σιτεμπόριο στη Μεσόγειο.¹⁰ Σαφή ένδειξη αυτών των αλλαγών αποτελεί η ανέγερση οχυρώσεων στους αγροτικούς οικισμούς της χώρας του Βοσπόρου, ειδικά στο ασιατικό τμήμα του βασιλείου.¹¹

3. Παράδοση της ηγεμονίας στο Μιθριδάτη ΣΤ΄

Εκτός από το γενικότερο πλαίσιο της βασιλείας του, από το Στράβωνα γνωρίζουμε ότι ο Παιρισάδης, ο οποίος αδυνατούσε να αντιμετωπίσει τις ολοένα αυξανόμενες απαιτήσεις των βαρβάρων που ζητούσαν φόρο υποτελείας, παρέδωσε την εξουσία του στο Μιθριδάτη Ευπάτορα.¹² Η πληροφορία του γεωγράφου συμπληρώνεται από την περιγραφή των σχετικών γεγονότων στο ψήφισμα των Χερσονησιτών προς τιμήν του Διοφάντου. Σύμφωνα με το κείμενο της επιγραφής, τα γεγονότα συνέβησαν ως εξής:

Οι Σκύθες, με επικεφαλής το βασιλιά Πάλακο, επιτέθηκαν σε μια περιοχή που ανήκε στη Χερσόνησο, και η πόλη ζήτησε βοήθεια από τον Πόντο. Για την υπεράσπιση της Χερσονήσου, το έτος 110 π.Χ., ο Μιθριδάτης έστειλε στην Ταυρική στρατό υπό τη διοίκηση του στρατηγού Διοφάντου.¹³ Οι Σκύθες νικήθηκαν και ο στρατηγός κατευθύνθηκε προς το Βόσπορο. Το πρώτο ταξίδι του Διοφάντου στο Παντικάπαιο σκοπό είχε να αποτρέψει την από κοινού πολεμική δράση Σκυθών και Κιμμερίου Βοσπόρου στα μετόπισθέν του. Το γεγονός ότι το κράτος του Βοσπόρου πλήρωνε στους Σκύθες τακτική εισφορά θα μπορούσε να σημαίνει την ύπαρξη συμμαχίας μεταξύ τους.¹⁴ Θεωρείται ότι κατά την πρώτη εμφάνισή του στο Βόσπορο ο Διόφαντος κατάφερε να αποσπάσει από τον Παιρισάδη Ε΄ την υπόσχεση να παραδώσει την εξουσία του στο Μιθριδάτη.¹⁵

Έπειτα από περίπου ένα χρόνο,¹⁶ οι Σκύθες άρχισαν πάλι εχθροπραξίες εναντίον της Χερσονήσου και ο Διόφαντος επέστρεψε στην Ταυρική. Οι Σκύθες νικήθηκαν ξανά και ο Διόφαντος ξαναπήγε στο Βόσπορο, όπου, σύμφωνα με το ψήφισμα, «κατέστησε τα πράγματα προς όφελος του Μιθριδάτη». Προφανώς επρόκειτο για την παράδοση της εξουσίας του Παιρισάδη Ε΄ στο Μιθριδάτη.

Την ίδια περίοδο που ο Διόφαντος ήταν απασχολημένος με διαπραγματεύσεις, δηλαδή την άνοιξη του 107 π.Χ.,¹⁷ κάποιοι από το περιβάλλον του Σκύθη Σαυμάκου εξεγέρθηκαν, δολοφόνησαν το βασιλιά Παιρισάδη και οργάνωσαν συνωμοσία εναντίον του Διοφάντου. Ο Διόφαντος πρόλαβε να καταφύγει στη Χερσόνησο και μόνο την επόμενη χρονιά κατάφερε να νικήσει το Σαυμάκο.¹⁸

4. Αποτελέσματα

Η εξέγερση του Σαυμάκου, η οποία παλαιότερα παρουσιαζόταν και ως εξέγερση σκλάβων,¹⁹ αποτελούσε πιθανότατα στην πραγματικότητα απόπειρα των Σκυθών του περιβάλλοντος του τελευταίου Σπαρτοκίδη, πίσω από τους οποίους διαφαίνεται ο Πάλακος, να αποτρέψουν την αλλαγή του πολιτικού σκηνικού στο κράτος και γενικώς στην Ταυρική.²⁰ Ενδιαφέρον προκαλεί το ερώτημα γιατί ο Παιρισάδης παρέδωσε την εξουσία του ειδικά στο βασιλιά του Πόντου. Έχει εκφραστεί η άποψη ότι ο βασιλιάς του Βοσπόρου παρέδωσε το θρόνο του στο Μιθριδάτη επειδή δεν είχε διάδοχο.²¹ Ωστόσο, η υπόθεση αυτή στην ουσία ούτε λύνει το ζήτημα της επιλογής του Μιθριδάτη, ούτε μπορεί να τεκμηριωθεί. Πολύ πιο πιθανή είναι η εξήγηση ότι ο Μιθριδάτης απέκτησε την εξουσία στο Βόσπορο με το δικαίωμα του ισχυροτέρου.²² Πόσο μάλλον εάν λάβουμε υπόψη μας τις φιλοδοξίες του Μιθριδάτη, την παρουσία στην Ταυρική στρατιωτικών δυνάμεων του Πόντου, καθώς και τις επανειλημμένες νίκες του στρατού του κατά των Σκυθών, οι οποίοι μάλιστα, σύμφωνα με το Στράβωνα, ήταν η βασική αιτία της παράδοσης της εξουσίας.

Πρέπει επίσης να υπολογίσουμε και το γεγονός ότι σε συνθήκες κρίσης, η οποία αποδυνάμωνε το βασίλειο του Βοσπόρου κατά το 2ο αι. π.Χ., η βοσποριανή κοινωνία στράφηκε προς ένα οικονομικά, πολιτικά και στρατιωτικά ισχυρότερο κράτος του Εύξεινου Πόντου,²³ όπως άλλωστε έπραξαν οι Χερσονησίτες και αργότερα άλλες πόλεις του βόρειου Εύξεινου.

5. Αποτίμηση

Με τον Παιρισάδη Ε΄ ολοκληρώθηκε η περίοδος της ανεξαρτησίας του κράτους του Κιμμερίου Βοσπόρου, το οποίο από εκεί και πέρα έγινε στην ουσία παιχνίδι στα χέρια άλλων, πιο ισχυρών δυνάμεων της Αρχαιότητας.