1. Εισαγωγή

Για καμμία από τις πόλεις της Βοιωτίας δεν είναι γνωστή η πολεοδομική της οργάνωση κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο. Τα μεμονωμένα όμως κτίσματα εξετάζονται σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση που ακολουθεί.

2. Δημόσια οικοδομήματα

2.1. Κοσμικά

2.1.1. Λουτρά

Καθώς η Αντίκυρα δεν ξανακατοικήθηκε μετά τα μέσα του 7^ου αι., ο παλαιοχριστανικός οικισμός μπορούσε να αποκαλυφθεί σε πολύ καλή κατάσταση. Ένα από τα καλύτερα σωζόμενα λουτρά στη Βοιωτία βρέθηκε εδώ. Αποκαλύφθηκαν οι δύο από τις τρεις ημικυκλικές κόγχες του, ο χώρος του υποκαύστου με ορισμένους από τους κιονίσκους που στήριζαν το δάπεδο και η καμάρα από όπου εισερχόταν η φωτιά. Στους τοίχους υπήρχαν αεραγωγοί για την κυκλοφορία του θερμού αέρα.

Στη Θήβα αντίθετα, η συνεχής κατοίκηση της πόλης ως σήμερα έχει ως αποτέλεσμα η εικόνα να είναι αποσπασματική. Τέσσερα κτίρια μπορούν να αποδοθούν σε λουτρά, κανένα όμως δεν σώθηκε σε καλή κατάσταση. Το ένα από αυτά είχε ψηφιδωτό δάπεδο με παράσταση Μούσας σε προτομή στο μέσο, που χρονολογήθηκε στο β΄ τέταρτο του 6^ου αι. Ένα άλλο με εξαιρετική τοιχοποιία είχε διακόσμηση με ορθομαρμάρωση και μαρμαροθετημένο δάπεδο, με πολλές φθορές όμως. Η λειτουργία του κατά τον 5^ο και 6^ο αι. πιστοποιείται από τα νομίσματα που βρέθηκαν.

Πρόσφατα αποκαλύφθηκε και στη Λιβαδειά συγκρότημα λουτρού με ψηφιδωτό δάπεδο του 5^ου αι. Η κυκλική δεξαμενή του καλυπτόταν με μαρμαροθέτημα.

2.1.2. Οχυρώσεις

Τμήμα οχυρωτικού περιβόλου του 4^ου αι. μ.Χ. που όριζε το ανατολικό όριο της παλαιοχριστιανικής πόλης της Λιβαδειάς, δεν υπάρχει πια. Αντίθετα δεσπόζει στις πηγές της Κρύας ο Πύργος του Κάστρου, του οποίου το αρχικό κτίσιμο πιθανολογείται ότι έγινε επί Ιουστινιανού.

Γύρω στα 400 μ.Χ. έχει χρονολογηθεί και η οχύρωση που περιέβαλε την πόλη των Θεσπιών. Δυστυχώς όμως διαλύθηκε ολοκληρωτικά, ανάμεσα στα 1888 έως 1891, για την περισυλλογή του αρχαίου υλικού.

Στις Πλαταιές η αρχαία οχύρωση προστάτευε και τον πρωτοβυζαντινό οικισμό. Τον 6^ο αι. μ.Χ., επί Ιουστινιανού, έγινε ανακατασκευή των κατεστραμμένων τμημάτων και μέχρι σήμερα αποτελεί μία από τις καλύτερα σωζόμενες οχυρώσεις αυτής της περιόδου στη Βοιωτία.

2.1.3. Λιμενικές εγκαταστάσεις

Στους χρόνους του αυτοκράτορα Ιουστινιανού χρονολογήθηκαν πρόσφατα και τα λείψανα λιμενικών εγκαταστάσεων στην Ανθηδόνα.

2.2. Θρησκευτικά

2.2.1. Βασιλικές και προσκτίσματα

Το χαρακτηριστικότερο στοιχείο της χριστιανικής τέχνης, αλλά και της πόλης από τον 4^ο έως τον 6^ο αι. αποτελούν οι παλαιοχριστιανικές βασιλικές, μερικές από τις οποίες κτίστηκαν στη θέση παλαιών παγανιστικών ιερών.

Στη Χαιρώνεια, για παράδειγμα, μια μεγάλη βασιλική, μήκους 35 μ. περίπου και πλάτους 14 μ., κτίστηκε στη θέση και με το υλικό του αρχαίου ναού του Ηρακλέους. Αναλόγων διαστάσεων είναι και ο ναός που κτίστηκε στη θέση Πότζα, νοτιοδυτικά της αρχαίας Κορώνειας, στη θέση του ιερού του Ηρακλέους Χάροπος. Τα θεμέλια παλαιοχριστιανικής βασιλικής, μήκους 40 μ. και πλάτους 20 μ., αποκαλύφθηκαν το 1890 στο ψηλότερο σημείο της αρχαίας Τανάγρας, όπου διακρίνονταν σπόνδυλοι αρχαίου ναού. Στην Ανθηδόνα επίσης είχε βρεθεί το 1889 μια μεγάλη τρίκλιτη βασιλική με ψηφιδωτό δάπεδο, στη θέση του Καβειρείου ή του ναού της Δήμητρας. Σήμερα όμως είναι εξαφανισμένη.

Εξαφανισμένη είναι και η βασιλική που υπήρχε στο Πλατανάκι, στο δρόμο από τη Θήβα προς το λιμάνι της Ανθηδόνας, αφού στη θέση της κτίστηκε το 1967 νέος ναός.

Στη Θήβα, παρά τον σημαντικό αριθμό παλαιοχριστιανικών θέσεων που έχουν επισημανθεί έως σήμερα, μόνο δύο μπορούν να αποδοθούν σε βασιλικές. Η μία είναι εκείνη με το πολύ γνωστό ψηφιδωτό δάπεδο με την απεικόνιση μηνών και σκηνής κυνηγιού των αρχών του 6^ου αι. Παρ’όλο που δεν αποκαλύφθηκε η κόγχη του ιερού η αναφορά του ιερέως Παύλου στην επιγραφή του ψηφιδωτού συνηγορεί, σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, για την ταύτιση. Η μοναδική κόγχη παλαιοχριστιανικής περιόδου ανασκάφηκε στο βορειοανατολικό άκρο του ναού του Ευαγγελιστή Λουκά, το υπόλοιπο τμήμα της βασιλικής όμως είχε δυστυχώς καταστραφεί από πολύ παλιά.

Έξαιρετικές βασιλικές έχουν αποκαλυφθεί στην Άμβροσσο (σημ. Δίστομο), μια τρίκλιτη με ψηφιδωτό δάπεδο του 5^ου αι. και στην Αντίκυρα, μια μεγάλη πεντάκλιτη με ψηφιδωτό δάπεδο του 6^ου αι., το οποίο είναι το μόνο που σώζεται στη θέση του σε όλη τη Βοιωτία.

Τμήμα της βασιλικής της πόλης Στείριδας ανατολικά του λόφου της αρχαίας πόλης, αποκαλύφθηκε κάτω και γύρω από το σημερινό ναΐσκο του Αγίου Γεωργίου, στη θέση Λάκκα. Το ψηφιδωτό της δάπεδο διασώθηκε πολύ αποσπασματικά είναι δυνατή όμως η χρονολόγησή του στα μέσα του 5^ου αι.

Στα θρησκευτικά κτίρια ανήκουν το επισκοπικό μέγαρο που ανασκάφηκε σε απόσταση λίγων μέτρων από την βασιλική της Αντίκυρας, ενώ ως βαπτιστήριο χαρακτηρίστηκε τμήμα ενός κτιρίου στη Λιβαδειά διακοσμημένου με ψηφιδωτό δάπεδο.

3. Ιδιωτικά οικοδομήματα

3.1. Κατοικίες

Πολλά κτίσματα που ήλθαν στο φως κατά τις ανασκαφές της Αντίκυρας αναγνωρίστηκαν ως κατοικίες με βάση τα κινητά τους ευρήματα. Σημαντικότερη είναι μια μεγάλη καλοκτισμένη με ευρύχωρα δωμάτια γύρω από μια κεντρική αυλή. Στη Θήβα επίσης αναγνωρίστηκαν κατοικίες η κάτοψή τους όμως είναι αποσπασματική. Ο μεγάλος αριθμός των αποκαλυφθέντων ψηφιδωτών δαπέδων οδηγεί στην υπόθεση ότι κάποια από αυτά θα ανήκαν σε επαύλεις, είναι αδύνατη όμως η ταύτισή τους.

Ως έπαυλη μπορεί να χαρακτηριστεί ένα κτίριο που ενσωματώθηκε μεταγενέστερα στο μεσοβυζαντινό ναό του Αγίου Γεωργίου στην Ξηρονομή. Πρόκειται για ένα επίμηκες κτίριο, κτισμένο με ιδιαίτερη επιμέλεια, που απολήγει δυτικά σε μεγάλη ημικυκλική αψίδα.

Πολλά σπίτια εντοπίστηκαν στη θέση Δίπορτο του νησιού Μακρόνησος, στον κόλπο της Δόμβραινας, όπου διαπιστώθηκε κατοίκηση από τον 4^ο έως τον 7^ο αι.

Έως τον 7^ο αι. διαπιστώθηκε ότι συνέχισαν να κατοικούνται και αγροικίες των υστερορωμαϊκών χρόνων που ανασκάφησαν στην περιοχή του Ακραιφνίου.

Αγροτικές εγκαταστάσεις τέλος έχουν εντοπιστεί και στην αρχαία Εύτρηση, στον αρχαίο δρόμο από τις Πλαταιές στη Θήβα.

3.2. Εργαστήρια