1. Η έρευνα μέχρι τη δεκαετία του 1980

H Παλαιολιθική περίοδος στη Βοιωτία παραμένει αρκετά άγνωστη και οι μόνες ενδείξεις κατοίκησης περιορίζονται σε σπήλαια. Υπαίθριες θέσεις δεν έχουν εντοπιστεί, εξαιτίας των μεγάλων επιχώσεων που έχουν καλύψει την περιοχή της Κωπαΐδας και τις άλλες ποτάμιες κοιλάδες, αλλά και της περιορισμένης επιφανειακής έρευνας μέχρι σήμερα.

Η παλιότερη έρευνα που αφορούσε την Παλαιολιθική περίοδο πραγματοποιήθηκε κατά την ανασκαφή Γερμανών αρχαιολόγων με επικεφαλής τον Stampfuss στο σπήλαιο Σεϊδί, στο νότιο και δυτικό μέρος της Κωπαΐδας. Η ανασκαφή του πριν από τον τελευταίο πόλεμο απέδωσε λίθινα εργαλεία της Ανώτερης Παλαιολιθικής, αλλά η έρευνα που πραγματοποιήθηκε μάλλον βιαστικά και με τις παλιές μεθόδους μάς έχει στερήσει από πολλά στοιχεία αναφορικά με την πανίδα, τη χλωρίδα της περιοχής και την παλαιοοικονομία της περιόδου αυτής. Η έρευνα συνεχίστηκε δύο δεκαετίες αργότερα από τη Schmidt (1965). Το λίθινο υλικό πάντως παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον, γιατί τοποθετείται από την τυπολογία των εργαλείων στην Ωρινάκια περίοδο. Ωστόσο, υπάρχει σοβαρό πρόβλημα σχετικά με τη θέση του σπηλαίου, το οποίο, σύμφωνα με έγκυρες πληροφορίες, δεν είναι αυτό που βρίσκεται κάτω από το μεσαιωνικό πύργο λίγο πριν από την είσοδο στην Αλίαρτο και το οποίο δε δείχνει να περιείχε τις επιχώσεις που αναφέρονται στην παλιά δημοσίευσή του. Φαίνεται ότι επρόκειτο για βραχοσκεπή, παρά για σπήλαιο, που τοποθετείται ψηλότερα από τον αμαξιτό δρόμο, περίπου 2 χλμ. πριν από την Αλίαρτο.

Στην ίδια περιοχή Καναδοί αρχαιολόγοι εντόπισαν άλλη βραχοσκεπή, διαστάσεων 30 × 30 μ., σε υψόμετρο 200 μ. και συνέλεξαν πυριτόλιθους. Αν και ο χώρος χρησιμοποιείται εντατικά από κάποιον κτηνοτρόφο σήμερα, μπορεί κανείς να συλλέξει πολλούς πυριτόλιθους που υποδηλώνουν χρήση στους Παλαιολιθικούς χρόνους. Στον ίδιο χώρο βρέθηκαν και άλλες βραχοσκεπές, οι οποίες παρουσίασαν αβέβαια επιφανειακά λείψανα.

Η παραπάνω έρευνα, με επικεφαλής το Roland, επισήμανε πιθανές θέσεις προϊστορικής κατοίκησης στις λεκάνες αυτές της Βοιωτίας και της Φωκίδας, αλλά δεν προχώρησε περαιτέρω. Η βορειότερη λεκάνη που ερευνήθηκε είναι της Αμφίκλειας, η οποία βρίσκεται σε υψόμετρο άνω των 400 μ. και τα βουνά εκατέρωθεν της σχηματίζουν ελάχιστα μόνο σπήλαια. Σε μικρό σπήλαιο της περιοχής Αμφίκλειας, κοντά στο χωριό Μαριολάτα, επισημάνθηκαν απροσδιόριστα θραύσματα πυριτόλιθου με πιθανή παλαιολιθική προέλευση. Περισσότεροι καρστικοί σχηματισμοί υπάρχουν στη χαμηλότερη λεκάνη της Ελάτειας. Η νοτιότερη και αρκετά χαμηλότερη λεκάνη της Δαύλειας είναι πιο περιορισμένη και έχει υψόμετρο περίπου 150 μ.

Στις δύο τελευταίες λεκάνες έχουν βρεθεί και ανασκαφεί ήδη από τις αρχές του αιώνα σημαντικές νεολιθικές θέσεις από την αρχή της περιόδου (Ελάτεια, Χαιρώνεια). Η κοιλάδα αυτή πρέπει να υπήρξε στους Παλαιολιθικούς χρόνους τόπος συγκέντρωσης άγριων ζώων, επομένως ήταν κατάλληλη για διαμονή παλαιολιθικών κυνηγών. Οι αναμενόμενοι μικροί καταυλισμοί κυνηγών είτε θα έχουν καλυφθεί από επιχώσεις της πεδιάδας ή θα έχουν διαβρωθεί, εφόσον βρίσκονταν σε πρανή των βουνών. Εκεί που απαιτείται συστηματική έρευνα είναι οι αποθέσεις ερυθρογής (terra rossa) που έχουν σχηματιστεί από διάβρωση του ασβεστόλιθου σε παγετώδεις περιόδους και συχνά περιέχουν παλαιολιθικά λείψανα.

Στη βόρεια πλευρά της κοιλάδας της Δαύλειας υψώνεται ορεινός ασβεστολιθικός όγκος χωρίς καθόλου βλάστηση, που σχηματίζει μια καρστική κοιλότητα σε υψόμετρο 400 μ. Το σπήλαιο, μικρό σε διαστάσεις, σήμερα χρησιμοποιείται ως μαντρί και περιέχει παχιές νεότερες αποθέσεις, με αποτέλεσμα να είναι αδύνατη η επιφανειακή έρευνά του. Λίγο έξω από την είσοδο του σπηλαίου συλλέχτηκαν λίγα φθαρμένα νεολιθικά όστρακα και οψιανός της Νεολιθικής περιόδου. Η θέση πάντως του σπηλαίου ήταν πολύ κατάλληλη για προνεολιθική κατοίκηση, αν και η απόστασή του από την πεδιάδα είναι ιδιαίτερα μεγάλη. Στην περιοχή υπάρχουν και άλλοι καρστικοί σχηματισμοί, ωστόσο δεν έχουν παρουσιάσει προϊστορική κατοίκηση.

Μεγαλύτερη αφθονία πυριτόλιθου παρουσίασαν δύο άλλα σπήλαια στο βορειοανατολικό τμήμα της Κωπαΐδας, αριστερά του δρόμου προς τη Χαιρώνεια. Το ένα από αυτά με διαστάσεις 3 × 6 μ. περιέχει λεπτές επιχώσεις και πυριτόλιθους απροσδιόριστης χρονολογίας. Το άλλο που βρίσκεται σε μικρή απόσταση απέδωσε πυριτόλιθους στον εξωτερικό χώρο του.

2. Η παλαιολιθική περίοδος στην Κωπαΐδα

Η περιοχή της Κωπαΐδας αποτελεί σπάνια φυσική λεκάνη στην κεντρική Ελλάδα, που έχει δημιουργηθεί από τεκτονικά αίτια. Η λεκάνη αυτή συλλέγει τα νερά των ποταμών Κηφισού και Μέλανος, που πηγάζουν από βουνά της Στερεάς Ελλάδας. Η μεγαλύτερη συγκέντρωση σπηλαίων παρατηρείται στην ανατολική πλευρά της, όπου η καρστικοποίηση των χαμηλών ασβεστολιθικών όγκων της Ιουρασικής και της Κρητιδικής περιόδου είναι τεράστια. Το Πρόγραμμα Κωπαΐδας (Κοpais project), που άρχισε το 1994, εκτός από την ανασκαφή του σπηλαίου Σαρακηνού περιέλαβε και επιφανειακή έρευνα των σπηλαίων της Κωπαΐδας. Από την περιοχή του Ακραιφνίου μέχρι την Αλίαρτο ερευνήθηκαν και σχεδιάστηκαν 23 σπήλαια μεταξύ δεκάδων άλλων, τα περισσότερα εκ των οποίων βρίσκονται χαμηλά, στο επίπεδο της άλλοτε λίμνης. Μερικά από αυτά χρησίμευαν σαν καταβόθρες, διοχετεύοντας τα νερά της λίμνης σε άλλες χαμηλότερες λεκάνες ή στη θάλασσα. Η χρήση τους σήμερα για το στάβλισμα ζώων αποκλείει κάθε επιφανειακή έρευνα. Η παρουσία ή όχι προϊστορικών επιχώσεων έχει πάντοτε σχέση με την ύπαρξη της λίμνης ή με τη στάθμη της κατά εποχές. Αν υπολογίσουμε ότι στους Παλαιολιθικούς χρόνους η λίμνη ήταν αρκετά βαθιά και έφτανε μέχρι τις σημερινές παρυφές της πεδιάδας, τα σπήλαια που βρίσκονται συνήθως πολύ χαμηλά στο επίπεδο της σημερινής πεδιάδας είτε θα χρησιμοποιούνταν περιστασιακά, εξαρτώμενα από το ύψος των νερών, είτε δε θα ήταν καθόλου πρόσφορα για κατοίκηση ή άλλη χρήση.

Στο τμήμα της Κωπαΐδας δυτικά του Ακραιφνίου, εκτός από το σπήλαιο Σαρακηνού, υπάρχουν πολλά μικρά σπήλαια στο επίπεδο της πεδιάδας. Η πρόσφατη ανασκαφή δύο εξ αυτών και οι γεωτρήσεις έδειξαν ότι οι επιχώσεις αποτελούνται από στρώματα άμμου, υπολείμματα από παλιές όχθες της λίμνης, ενώ το αρχαιολογικό υλικό ανήκει στην Ύστερη Ρωμαϊκή και τη Βυζαντινή περίοδο.

Στη βόρεια πλευρά της Κωπαΐδας, από το χωριό Κάστρο μέχρι τον οικισμό Παύλο, σχηματίζονται χαμηλοί ασβεστολιθικοί όγκοι που διαμορφώνουν σε χαμηλά σημεία μικρά σπήλαια. Το πιο ενδιαφέρον είναι η Μπαρουτοσπηλιά, με διαστάσεις 27 × 8 μ., που βρίσκεται μόλις 10 μ. ψηλότερα από την πεδιάδα (εικ. 1). Η έρευνα στο εσωτερικό είναι προβληματική, επειδή σήμερα χρησιμοποιείται ως μαντρί. Οι επιχώσεις είναι καλυμμένες με κοπριά ή έχουν διαβρωθεί. Μια ανασκαφή που αναφέρθηκε ότι έγινε από το Σπυρόπουλο το 1973 δεν είναι γνωστό τι αποτελέσματα απέφερε. Μεγαλύτερο ενδιαφέρον φαίνεται να παρουσιάζουν οι επιχώσεις μπροστά στην είσοδο της σπηλιάς, όπου βρίσκονται θραύσματα οψιανού και πυριτόλιθου. Μερικοί πυριτόλιθοι έχουν πιθανόν προνεολιθική προέλευση.

Παλαιολιθική παρουσία υπάρχει και μέσα στη λεκάνη της Κωπαΐδας, όπου γεωτρήσεις που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια έδωσαν χρονολογίες του τέλους της περιόδου (12.520±150 και 12.300±150 πριν από σήμερα). Η βλάστηση αυτή την περίοδο ήταν χαμηλή και το κλίμα ψυχρό και ξηρό. Σε στρώμα λίγο ψηλότερο από αυτό που έδωσε μια ηλικία 9900±110 πριν από σήμερα (βάθος 9-7 μ.) παρατηρείται κάποια αλλαγή κλίματος και φαίνεται ότι έχουμε τη μετάβαση από το Πλειστόκαινο στο Ολόκαινο.

3. Παλαιολιθικά στρώματα στο σπήλαιο Σαρακηνού

Στρωματογραφημένα παλαιολιθικά ευρήματα έδωσε η ανασκαφή στο σπήλαιο Σαρακηνού. Στην τομή Β το κατώτερο στρώμα που ακουμπά πάνω στο βράχο πρέπει να χρονολογηθεί στην αρχή της Ανώτερης Παλαιολιθικής ή στο τέλος της Μέσης, εάν κρίνουμε από τη λιθοτεχνία που περιλαμβάνει λεπιδόμορφα εργαλεία της Ωρινάκιας, αλλά και τύπους της μουστέριας τεχνικής (εικ. 2). Το πάνω μέρος της παλαιολιθικής επίχωσης έδωσε ηλικία κατά πολύ νεότερη (12.345±70 πριν από σήμερα ή 13.100-12.150 π.X.) που αφορά το τέλος της Παλαιολιθικής.

Στην τομή Α το παλαιολιθικό στρώμα της Ανώτερης Παλαιολιθικής σε βάθος 5,10 μ. απέδωσε χαρακτηριστικές μικρολεπίδες από πυριτόλιθο και μία χρονολογία (11.910±60 πριν από σήμερα). Η ανασκαφή σταμάτησε σε βάθος 6 μ., προκειμένου να διευρυνθεί η τομή για να ερευνηθούν τα παλαιολιθικά στρώματα σε μεγάλη έκταση, επομένως αναμένονται και παλαιότερα στρώματα αφού η ανασκαφή συνεχίζεται (εικ. 3). Mεταξύ της Τελικής Παλαιολιθικής και της Μεσολιθικής φαίνεται να υπάρχει ένα κενό κατοίκησης περίπου 2.000 χρόνων, το οποίο όμως μπορεί να μικρύνει με τη συνέχιση των ερευνών. Αν υπολογίσουμε ότι η Τελική Παλαιολιθική στο Φράγχθι (φάση VI) τελειώνει γύρω στο 10.2 Κyr (Κyr=χίλια χρόνια)πριν από σήμερα, η χρονική απόσταση από την πρωιμότατη Μεσολιθική στο σπήλαιο Σαρακηνού (10.1 Kyr πριν από σήμερα) είναι μηδαμινή. Η ανασκαφή του 2011 αποκάλυψε στην τομή Δ το φυσικό βράχο, πάνω στον οποίο υπήρχε εκτεταμένη εστία (εικ. 4), η χρονολογία της οποίας είναι άγνωστη μέχρι στιγμής.

4. Συμπεράσματα

Από τις μέχρι τώρα έρευνες η Παλαιολιθική περίοδος στο χώρο της Κωπαΐδας, και γενικά στην Ανατολική Στερεά, παρουσιάζεται αποσπασματική. Δύο σπήλαια, το Σεϊδί και το Σαρακηνό, περιέχουν βέβαια λείψανα της Ανώτερης Παλαιολιθικής, ενώ το δεύτερο παρουσιάζει κατοίκηση και στη Μέση Παλαιολιθική. Ωστόσο, πρόβλημα είναι γενικά η αραιή παρουσία παλαιολιθικής κατοίκησης στην κεντρική Ελλάδα. Ακόμα και τα σπήλαια –προσφιλής τόπος κατοίκησης στους χρόνους αυτούς– δεν κατοικούνται, παρά σε λίγες περιπτώσεις και σε αυτές μάλλον αραιά. Φαίνεται ότι υπάρχουν ιδιαίτεροι λόγοι για τη σπανιότητα των παλαιολιθικών λειψάνων, που μέχρι στιγμής δεν είναι εμφανείς. Ασφαλώς θα υπήρχε κατοίκηση σε υπαίθριες θέσεις, αλλά, όπως συμβαίνει τις περισσότερες φορές, αυτή αφήνει ελάχιστα ίχνη.

Χαρακτηριστική είναι η σπανιότητα λειψάνων της Μέσης Παλαιολιθικής σε σπήλαια στη Στερεά Ελλάδα, αλλά δεν αποκλείεται και οι μεσοπαλαιολιθικές θέσεις να ήταν υπαίθριες και επομένως δεν έχουν αφήσει ίχνη. Γενικά, η ισχνή παρουσία παλαιολιθικών λειψάνων ίσως να οφείλεται σε γεωμορφολογικούς και παλαιογεωγραφικούς λόγους, όπως είναι η διάβρωση των επιχώσεων και η φυσική εξέλιξη του τοπίου, αλλά και στην αλλαγή προσανατολισμού σε πηγές διατροφής. Αντίθετα, στη γειτονική Εύβοια και σε πολλές περιοχές του ελλαδικού χώρου, η μουστέρια λιθοτεχνία της Μεσοπαλαιολιθικής απαντά πολύ συχνά σε ορεινές και παραθαλάσσιες ή παραποτάμιες θέσεις, αλλά και σε αυτή τη φάση η κατοίκηση σε σπήλαια και βραχοσκεπές είναι αρκετά αραιή.