1. Πηγές και μαρτυρίες

Έχουμε πάρα πολλές φιλολογικές αποδείξεις για λατρείες στη Βοιωτία, χάρη στον Παυσανία και τους Βοιωτούς Πίνδαρο, Πλούταρχο και ιδίως τον Ησίοδο, αλλά τα αρχαιολογικά στοιχεία είναι απογοητευτικά. Συγκριτικά πολύ λίγα μέρη έχουν ανασκαφεί πλήρως, και ακόμα λιγότερα έχουν γίνει γνωστά. Για παράδειγμα, η ανασκαφή της Κοιλάδας των Μουσών έχει πάνω από έναν αιώνα που έχει ολοκληρωθεί αλλά τα ευρήματά της ποτέ δεν δημοσιοποιήθηκαν.

2. Μαντικά Ιερά

Ωστόσο, υπάρχουν αρκετά στοιχεία που βεβαιώνουν το γεγονός ότι η Βοιωτία ήταν ιδιαιτέρως πλούσια σε λατρείες, τόσο σε συνηθισμένα όσο και σε μαντικά ιερά. Όλοι πίστευαν ότι οι θεοί ήταν πρόθυμοι και ανυπομονούσαν να επικοινωνήσουν με τους ανθρώπους και το έκαναν με πληθώρα τρόπων, στέλνοντας για παράδειγμα διάφορα πουλιά να πετάνε προς διάφορες κατευθύνσεις, στέλνοντας βροντές και αστραπές σε διάφορα μέρη του ουρανού, βάζοντας σημαντικά σημάδια στα συκώτια ζώων που θυσιάζονταν και στέλνοντας μηνύματα ως απαντήσεις σε ερωτήματα που γίνονταν σε ιδιαιτέρως ιερά σημεία, σε μαντικά ιερά. Υπάρχουν πάρα πολλά από αυτά στη Βοιωτία — πάνω από έξι μεγάλα και πάνω από 12 μικρά. Πλήρωνες την αμοιβή, ρωτούσες τη μάντισσα (συνήθως ήταν γυναίκες, όχι πάντα), κι έπαιρνες την απάντησή σου η οποία συχνά χρειαζόταν ερμηνεία από τους παρόντες ιερείς.

Υπήρχαν κι άλλοι τρόποι, όμως: αυτός που επιζητούσε συμβουλή, εκτελούσε την πράξη της μαντείας μόνος του κατά τη διάρκεια της νύχτας, σε υπόγειο χώρο. Κυρίως αυτό γινόταν στη Βοιωτία. Υπήρχαν δύο διάσημα ιερά τέτοιου τύπου, τοποθετημένα στις δύο αντίθετες άκρες της Βοιωτίας, ανατολικά στον Αμφιάραο, στον Ωρωπό, το οποίο ήταν πολύ δημοφιλές και στους Αθηναίους γείτονες, και δυτικά στον Τροφώνιο, στη Λιβαδειά, το οποίο ήταν πραγματικά τρομακτικό.

2.1. Μαντείο του Αμφιάραου

Στον Αμφιάραο γινόταν κυρίως ιατρομαντική, όπως λεγόταν, ειδικευόταν δηλαδή σε συμβουλές γύρω από την υγεία, αλλά και πληθώρα άλλων θεμάτων. Εκείνος που επιζητούσε συμβουλή θυσίαζε ένα αρνί, η δορά του χρησιμοποιούνταν ως σκέπασμα σε ένα υπόγειο δωμάτιο, όπου ξάπλωνε και κοιμόταν. Το επόμενο πρωί περιέγραφε τα όνειρά του στον ιερέα. Ο τελευταίος, παρόμοια όπως ο Φρόιντ μετέπειτα, εξηγούσε τι σήμαιναν τα όνειρα – αναμφισβήτητα ο ύπνος κάτω από το δέρμα ενός ζώου που μόλις είχε σκοτωθεί μπορούσε να προκαλέσει ενδιαφέροντα όνειρα. Το μαντείο λειτουργούσε μέχρι τον τέταρτο αιώνα μ.Χ.

2.2. Το Μαντείο του Τροφωνίου

Στο μαντείο του Τροφωνίου εκείνος που επιζητούσε συμβουλή — πάντοτε άντρας—, μεταφερόταν σε ένα υπόγειο δωμάτιο, όπου συμβουλευόταν το θεό κατά τη διάρκεια της νύχτας, σε μια τρομακτική σκηνή, για την οποία δυστυχώς δεν έχουμε καμία περιγραφή.Αφού κατέβαινε με μια σκάλα το Χάσμα, ξάπλωνε στο κάτω μέρος και τον «απορροφούσε» από μια σχισμή το θεϊκό δωμάτιο, όπου επικοινωνούσε με το θεό. Όταν επέστρεφε στην επιφάνεια, οι ιερείς τον κάθιζαν στο Θρόνο της Μνημοσύνης και του έκαναν ερωτήσεις. Μετά του έλεγαν το πόρισμά τους. Και αυτό το μαντείο λειτούργησε έως τον τέταρτο αιώνα μ.Χ., και τελικά έγινε ο ναός του Αγίου Χριστόφορου.

3. Ναοί

3.1. Ιερό της Ιτωνίας Αθηνάς

Υπάρχουν πολλά άλλα σημαντικά τεμένη, ποικίλης δημοτικότητας στα διαφορετικά στάδια της βοιωτικής ιστορίας. Αυτό της Αθηνάς Ιτωνίας κοντά στην Κορώνεια ιδρύθηκε την περίοδο της βοιωτικής εισβολής και ήταν επίσης ο τόπος διεξαγωγής των Παμβοιωτίων (παμβοιωτικοί αγώνες). Η λατρεία και οι αγώνες ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς όταν η Ομοσπονδία ήταν ισχυρή ή όταν, όπως στη Ρωμαϊκή εποχή, επικρατούσε ο ρομαντικός αρχαϊσμός. Στην περιοχή δεν έχει γίνει ανασκαφή, παρά μόνο μία δοκιμαστική.

3.2. Ιερό του Πτώου Απόλλωνα

Το Ιερό του Πτώου Απόλλωνα στην Περδικόβρυση κοντά στην Ακραιφία ήταν ιδιαίτερα δημοφιλές κατά την Αρχαϊκή περίοδο, αν κρίνουμε από τον αριθμό των αγαλμάτων νέων νικητών σε διάφορους αγώνες που έχουν αφιερωθεί εδώ. Είχε, επίσης, και ένα μαντείο, αρκετά διάσημο την ίδια εποχή. Δεν πρέπει να συγχέεται η λατρεία του Πτώου Απόλλωνα με τη λατρεία του ήρωα Πτώου στο Καστράκι, σε κοντινή κορυφογραμμή. Η σχέση ανάμεσα στις δύο λατρείες είναι θέμα έντονων συζητήσεων και ελάχιστων αποδείξεων.

3.3. Ιερό του Ποσειδώνα στην Ογχηστό

Στην Ογχηστό, κοντά στην Αλίαρτο στο δρόμο από τη Θήβα προς τη Λιβαδειά, κοντά στο κέντρο της Βοιωτίας, υπήρχε ένα Ιερό του Ποσειδώνα όπου γίνονταν αρματοδρομίες. Αρκετά διοικητικά κτίρια μοιράζονταν τον ίδιο περίβολο με ιερά κτίσματα, όλα μαζί σε ένα μεγάλο ιερό άλσος. Σε διάφορες περιόδους, η Ογχηστός ήταν η πρωτεύουσα της Ομοσπονδίας της Βοιωτίας, όπως φαίνεται από τις πολυάριθμες επιγραφές που αναφέρονται στον «Άρχοντα της Ογχηστού». Στο σημείο γίνονται εκτεταμένες ανασκαφές.

3.4. Η Κοιλάδα των Μουσών

Η Κοιλάδα των Μουσών χωρίζει τα βόρεια και τα νότια τμήματα του Ελικώνα, και το Ιερό των Μουσών βρίσκεται στο ανατολικό κομμάτι, περίπου 6 χιλιόμετρα δυτικά από τις Θεσπιές και δύο χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της Άσκρης. Τα ορατά ερείπια χρονολογούνται περίπου στο 200 π.Χ. και αποτελούνται από δύο στοές και ένα μεγάλο βωμό, αλλά θραύσματα και κομμάτια που βρέθηκαν μπορούν να χρονολογηθούν και στην αρχαϊκή περίοδο. Ο Ησίοδος εισήγαγε τις Μούσες (Έργα και Ημέραι, 653-659) και τη λατρεία τους στον τόπο αυτό, και αργότερα θεσπίστηκαν και τα «Μουσεία» (γιορτή προς τιμή των Μουσών). Είχαν κυρίως να κάνουν με μουσική και ποίηση, και κατά τον 4ο αι. π.Χ. προστέθηκαν και τα θεατρικά δρώμενα. Κατά τη διάρκεια των αιώνων υποβλήθηκαν σε μεγάλες τροποποιήσεις και τελικά εντάχθηκαν στα «Μεγάλα Καισαρεία». Εξαφανίστηκαν κατά τον τρίτο αιώνα μ.Χ. πολύ μετά την παρακμή της λατρείας.

3.5. Το Καβείριο

Το Ιερό των Καβείρων, το Καβείριο, βρίσκεται σε μια σειρά λόφων νότια του αυτοκινητοδρόμου μεταξύ Θήβας και Λιβαδειάς, περίπου πεντέμισι χιλιόμετρα δυτικά της Θήβας. Πρόκειται για μια πολύ μεγάλη περιοχή, με αφιερώματα που χρονολογούνται στην αρχή της Γεωμετρικής περιόδου, και κομμάτια αγγείων που χρονολογούνται από τη Νεολιθική εποχή έως τον 5^ο αιώνα μ.Χ. Οι ανασκαφές γίνονται από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο από τα τέλη του 19^ου αιώνα. Από την εποχή των σωζόμενων καταγραφών, φαίνεται πως ήταν μια μυστικιστική λατρεία που επικεντρωνόταν σε 3 θεότητες, τη Μητέρα και τους δυο Καβείρους, (Κάβειρος και Παις, προφανώς πατέρας και γιος). Το Ιερό ήταν δημοφιλές και συνεπώς τα κτήριά του υπέστησαν διάφορες ανακατασκευές κατά τη μακρά διάρκεια λειτουργίας του, αφού διακρίνονται 10 διαφορετικές οικοδομικές περίοδοι. Κάποια κτίσματα φαίνεται να ήταν πάντα αναγκαία: ένα αμφιθέατρο, με κατά καιρούς διαφορετικό προσανατολισμό και καθίσματα, ένα επίπεδο ύψωμα, μερικοί θόλοι, που άλλαζαν τοποθεσία συχνά. Άλλα κτήρια και κεραμικά που παρουσιάζονται σαν τρόποι λατρείας έχουν τροποποιηθεί: στον 5^ο αιώνα π.Χ. πολλά αγγεία φαίνεται νααπεικονίζουν επίσημα δείπνα, όπως ακριβώς στην ορθογώνια αίθουσα και το μεγάλο θόλο. Αυτό συνεχιζόταν σε επόμενες φάσεις, μέχρι που το ιερό έκλεισε γύρω στο 400 μ.Χ.

3.6. Ιερό των Χαρίτων στον Ορχομενό

Στον Ορχομενό βρισκόταν το διάσημο Ιερό των Χαρίτων με τους εξίσου δημοφιλείς αγώνες, κατά βάση μουσικής και χορού, τα Χαριτήσια. Πιστεύεται ότι οι ανασκαφές έχουν αποκαλύψει τα θεμέλια του ναού. Ακατέργαστες πέτρες, προφανώς μετεωρίτες, θεωρούνταν αντικείμενα λατρείας, κάτι που είναι επίσης γνωστό πως ίσχυε και για τον Έρωτα στις Θεσπιές καθώς και για τον Ηρακλή στον Υηττό.

3.7. Η λατρεία του δόρατος στη Χαιρώνεια

Στη Χαιρώνεια το δόρυ (ή σκήπτρο) ήταν μία από τις πιο σεβαστές θεότητες. Πίστευαν ότι ήταν του Αγαμέμνονα, και ο Παυσανίας (9.41) ήταν πεπεισμένος ότι ήταν γνήσιο. «Δεν υπάρχει ναός για το σκήπτρο που να δημιουργήθηκε από την πολιτεία, αλλά ο άνδρας που λειτουργεί ως ιερέας το κρατάει στο σπίτι του για ένα χρόνο. Γίνονται θυσίες προς τιμήν του κάθε μέρα, και ένα τραπέζι στήνεται δίπλα του, με όλων των ειδών τα κρέατα και γλυκά».

3.8. Άλλες λατρείες και θεότητες

Πολλές άλλες μεγάλες θεότητες είχαν ιερά σχεδόν σε κάθε Βοιωτική πόλη: η Δήμητρα, η Ήρα, ο Απόλλων, ο Ερμής, η Άρτεμις, η Αθηνά, ο Διόνυσος, ο Ηρακλής –ιδίως στη Θήβα, ο Ποσειδώνας και, φυσικά παντού, ο Δίας. Ο Ακραίος Ζευς ήταν η μία από τις δύο μεγάλες θεότητες του βοιωτικού λαού (η άλλη ήταν η Ιτωνία Αθηνά), και το κεντρικό σημείο λατρείας του Δία στη Βοιωτία ήταν το ιερό στο όρος Λαφύστιο που αρχικά ανήκε στον Ορχομενό αλλά αργότερα στη Λιβαδειά και την Κορώνεια. Η λατρεία αναμφίβολα απέκτησε αναμφίβολα μεγαλύτερη αίγλη τον 5ο αι. π.Χ., όταν ο Σοφοκλής παρουσίασε την τραγωδία για την ανεπιτυχή θυσία του Φρίξου και της Έλλης από τον πατέρα τους, που προφανώς έλαβε χώρα εδώ και όχι στην Άλω (περιοχή της Ελευσίνας). Υπήρχε ισχυρισμός πως η Θήβα ήταν ο τόπος γέννησης του Δία, αν και το πότε αναπτύχθηκε ο ισχυρισμός αυτός είναι ασαφές.

Μερικές από τις άλλες μεγάλες θεότητες φαίνεται να έχουν απροσδόκητα λίγες λατρείες: η Αφροδίτη, ο Άρης, ο Άδης, ο Ήλιος, η Εστία, ο Ασκληπιός, η Υγεία. Χωρίς αμφιβολία μερικές τοπικές λατρείες γέμισαν το κενό για θεότητες, όπως η Αφροδίτη και η Εστία, και ειδικά κέντρα λειτουργούσαν για τους θεούς της υγείας. Οι λατρείες του Άδη είναι εξαιρετικά ασυνήθιστες σε όλη την Ελλάδα, ενώ οι τελετές προς τιμή του Άρεως γίνονταν συνήθως στο πεδίο μάχης, ακριβώς πριν ξεκινήσει η μάχη. Άλλες εξέχουσες παρουσίες της μυθολογίας δεν έχουν καθόλου λατρείες, όπως ο Κάδμος, ή απλώς μία ή δύο, όπως ο Οιδίποδας.

4. Λατρείες στην Ανατολική Φωκίδα

Για την ανατολική Φωκίδα, ο Παυσανίας αναφέρει δώδεκα ιερά, από τα οποία έχουν βρεθεί ελάχιστα ερείπια. Η περιοχή βρίσκεται στον κεντρικό άξονα βορρά – νότου και κατά συνέπεια αποτελούσε την κεντρική δίοδο που χρησιμοποιούνταν και για επιδρομές και για το εμπόρια. Επομένως οι πόλεις και οι ναοί της υπέστησαν σοβαρά πλήγματα πολλές φορές, από τους Περσικούς πολέμους το 480 π.Χ. έως την γερμανική εισβολή το 1941. Ανάμεσα στους χώρους που καταστράφηκαν πολλές φορές, συμπεριλαμβάνεται το Φωκικόν, το κτίριο του ομοσπονδιακού συμβουλίου, από το οποίο τώρα πια έχουν απομείνει μόνο μερικά διάσπαρτα κομμάτια, τα οποία ίσως ανήκουν στο κτίριο που αντικατέστησε αυτό που καταστράφηκε από τους Πέρσες το 480π.Χ.

Το πιο διάσημο ιερό της περιοχής ήταν το Μαντείο του Απόλλωνα στην πόλη Άβαι, ένα από αυτά πουσυμβουλευόταν ο Κροίσος. Πρόσφατες ανασκαφές από τη Γερμανική Σχολή τοποθετούν το ιερό κοντά στο σημερινό χωριό Καλαπόδι και δείχνουν ότι η λατρευτική χρήση του ήταν συνεχής από την πρώιμη Μυκηναϊκή εποχή μέχρι και τη Ρωμαϊκή. Είναι, λοιπόν, το πρώτο μέρος όπου η αρχαιολογία επιβεβαιώνει τη συνέχεια της Μυκηναϊκής και της κλασικής Ελληνικής θρησκείας, κάτι που συμπεραίνεται από την παρουσία ονομάτων κλασικών ελληνικών θεοτήτων σε κείμενα Γραμμικής Β΄. Στην Ελάτεια, (Παυσανίας, 10.34.6), τη μεγαλύτερη πόλη μετά τους Δελφούς, υπήρχε ναός του Ασκληπιού και κοντά ιερό της Κραναίας Αθηνάς. Η αρχαία πόλη έχει κατ’ επανάληψη υποστεί λεηλασίες και καταστροφές, καθώς και μεγάλες ζημιές από σεισμούς. Γι’ αυτούς τους λόγους η ανασκαφή που έχει γίνει δεν έφερε στο φως πολλά πράγματα, εκτός από το ιερό της Κραναίας Αθηνάς. Αυτό που έχει επιβεβαιωθεί είναι η συνεχής κατάληψη της κοιλάδας, ακόμα από το 6.000 π.Χ.

Στη Δαύλεια(Παυσανίας, 10.4.9) υπάρχει ένα ιερό της Αθηνάς και ένα αρχαϊκό άγαλμα. Η ξύλινη εικόνα που είναι ακόμα παλαιότερη λέγεται πως ήρθε στην Αθήνα από την Πρόκνη, αλλά πλέον δεν έχει απομείνει τίποτα από αυτά.

Στην Αντίκυρα υπάρχουν ευρήματα του ναού της Αρτέμιδος Ειλειθυίας , που κάποτε στέγαζε ένα άγαλμα του Πραξιτέλη, και ενός άλλου αρχαϊκού ναού της Αθηνάς που καταστράφηκε τον 4^ο αιώνα π.Χ.

Ο Παυσανίας αναφέρει ιερά με ενδιαφέροντα αγάλματα και άλλα αξιοθέατα στην Τιθορέα (10.23.8-10), το Λέδωνα (10.33.1.), τη Λιλαία (10.33.3), τη Δρυμαία (10.33.12), την Αμφίκλεια (10.33.9), την Υάμπολη (10.35.5), τη Στείριδα (10.35.9) και τον Άμβροσσο (10.36.3). Δεν έχει απομείνει τίποτα παρά μόνο ίσως οι περιμετρικοί τοίχοι, και στους χώρους έχουν γίνει μόνο δοκιμαστικές ανασκαφές. Κατά τη διάρκεια των Μεσαιωνικών χρόνων πολλά κτήρια της Στείριδας κατεδαφίστηκαν για να παράσχουν οικοδομικό υλικό για το Μοναστήρι του Οσίου Λουκά, και προφανώς αυτήν την τύχη είχαν όλες οι Φωκικές πόλεις.