1. Εισαγωγικά

Ο Βενιαμίν γεννήθηκε το 12ο αιώνα και καταγόταν από την ισπανική πόλη Τουδέλα (Tuteila), η οποία ανήκε στο βασίλειο της Ναβάρας. Ήταν ισπανικής και εβραϊκής καταγωγής (τα γνωστά ονόματά του Μπεν Γιαμίν και Μπεν Γιονά σημαίνουν στα εβραϊκά «γιος της δεξιάς [δηλ. επίλεκτης] θέσης» και «γιος του Ιωνά»). Άλλες λεπτομέρειες για το βίο του δε μας είναι γνωστές, εκτός του ότι γνώριζε την ισπανική, την εβραϊκή, την αραμαϊκή και την αραβική γλώσσα. Από τη μελέτη του έργου του πιθανολογείται ότι ήταν έμπορος και είχε αναλάβει ένα είδος αποστολής, να πραγματοποιήσει περιοδεία με σκοπό να καταγράψει τις εβραϊκές κοινότητες, τη ζωή και τα προβλήματά τους.

2. Το οδοιπορικό του Βενιαμίν στον ελλαδικό χώρο

Ο Βενιαμίν ξεκίνησε τις περιοδείες του το 1159, όταν αφήνοντας την Ισπανία πέρασε στην Ιταλία και από εκεί στην Ελλάδα. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του στον ελλαδικό χώρο, όπου κατέγραψε την παρουσία των εκεί ιουδαϊκών κοινοτήτων, πέρασε από την Κέρκυρα, την Άρτα, την πόλη Άφιλον στις εκβολές του Αχελώου, την Πάτρα, τη Ναύπακτο, την Κρίσα (σημ. Χρυσό Παρνασσίδος στη Φωκίδα) και την Κόρινθο. Η επίσκεψη του Βενιαμίν στην Πάτρα και την Κόρινθο χρονολογείται περίπου στο 1161.

Από εκεί επόμενος σταθμός του ήταν η Θήβα. Για αυτήν αναφέρει ότι η εκεί εβραϊκή κοινότητα αριθμούσε περίπου δύο χιλιάδες μέλη και ήταν μία από τις πολυπληθέστερες της αυτοκρατορίας. Στην πραγματικότητα φαίνεται ότι η εβραϊκή παρουσία στη Θήβα ήταν συγκρίσιμη με εκείνη στην Κωνσταντινούπολη, όπου ζούσαν 2.000 ραβανίτες και 500 καραΐτες Εβραίοι σε ξεχωριστή συνοικία στο Πέρα. Οι Εβραίοι της Θήβας, όταν επισκέφθηκε την πόλη ο Βενιαμίν, ασχολούνταν με τη μεταξοβιοτεχνία, παρά το ισχυρό πλήγμα που προκάλεσε η νορμανδική λεηλασία του 1147. Ο Βενιαμίν μάλιστα τονίζει τις ικανότητες των τεχνιτών της Θήβας, που η φήμη τους μπορούσε να παραβληθεί με εκείνη των Εβραίων της Κωνσταντινούπολης. Ενώ όμως για τους δεύτερους σημειώνει την εχθρότητα που αντιμετώπιζαν από τους κατοίκους της Κωνσταντινούπολης και τους περιορισμούς που ήταν υποχρεωμένοι να υφίστανται, καμία τέτοια μνεία δε γίνεται για την περίπτωση της κοινότητας της Θήβας.

Κατόπιν ο Βενιαμίν κατευθύνθηκε βορειότερα με προορισμό τη Θεσσαλονίκη, περνώντας από την Εύβοια και διασχίζοντας τη Θεσσαλία και τη Μακεδονία. Για την ιουδαϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης (500 Ιουδαίοι) γράφει ότι ασχολούνταν επίσης με τη μεταξοβιοτεχνία κι ότι ζούσαν υπό καθεστώς καταπίεσης. Από τη Θεσσαλονίκη ο Βενιαμίν συνέχισε προς τα ανατολικά, περνώντας από τη Δράμα, την Καβάλα και την Άβυδο, για να καταλήξει στην Κωνσταντινούπολη κι από εκεί στη Ραιδεστό και την Καλλίπολη. H άφιξη και παραμονή του στη βυζαντινή πρωτεύουσα χρονολογείται περί το 1165/1166, επί βασιλείας του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού.

Οι περιοδείες του Βενιαμίν συνεχίστηκαν στα νησιά του Αιγαίου (Λέσβο, Χίο, Σάμο, Ρόδο και Κύπρο) και από εκεί στη Μικρά Ασία. Ταξίδεψε στη Συρία μέχρι την Αντιόχεια και την Ιερουσαλήμ, στη Μεσοποταμία και στην Περσία, ενώ κατόπιν κινήθηκε νοτιότερα, για να φτάσει στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Από εκεί πήρε το δρόμο της επιστροφής μέσω Ιταλίας προς την Ισπανία. Τα ταξίδια του ολοκληρώθηκαν γύρω στο 1172/1173. Κατά τη διάρκεια του οδοιπορικού του δε φαίνεται να συνάντησε δυσκολίες εξαιτίας της εβραϊκής καταγωγής του. Οι εντυπώσεις και οι πληροφορίες που κατέγραψε από τα ταξίδια αυτά συγκεντρώθηκαν στο έργο του με τον τίτλο Σεφέρ-χα-Μασαότ (Βιβλίο των Ταξιδιών), το οποίο διασώθηκε σε πέντε χειρόγραφα. Ο Βενιαμίν πέθανε λίγα χρόνια μετά την επιστροφή του στην Ισπανία, περίπου το 1178.

3. Το Βιβλίο των Ταξιδιών του Βενιαμίν εκ Τουδέλης

3.1. Εκδόσεις

Δύο αιώνες μετά το θάνατο του Βενιαμίν, το έργο του είχε ξεχαστεί εντελώς. Το ανέσυρε ένας φιλόλογος από τα ράφια μιας βιβλιοθήκης. Διαβάζοντάς το, αντιλήφθηκε αμέσως τη σημασία του περιεχομένου του ως πολύτιμης πηγής για τον αιώνα των Σταυροφοριών. Το κείμενο περιλάμβανε πληροφορίες και ιστορικά στοιχεία για τις χώρες τις οποίες περιηγήθηκε ο Βενιαμίν, τις δυναστείες των ηγεμόνων τους, τους θεσμούς τους και την καθημερινή ζωή των κατοίκων τους.

Η πρώτη έκδοση του χειρογράφου στα εβραϊκά έγινε το 1545 από τον Ισραηλίτη Eliezer στο ιουδαϊκό τυπογραφείο του Gerson Soncino στην Κωνσταντινούπολη. Το 1556 ακολούθησε η δεύτερη έκδοση στη Φεράρα, από τον Abraham Usque. To 1574 το έργο μεταφράστηκε στα λατινικά από τον Arias Montanus (Itinerarium Beniamin Tudelensis ex hebraico latinum factum bened) και εκδόθηκε στην Αμβέρσα, ενώ μία ακόμη έκδοση έγινε από τον Ιταλό τυπογράφο Siproni στο Brigsau. Μέχρι το 1711 καταγράφονται 26 εκδόσεις του έργου του Βενιαμίν, ενώ αργότερα ακολούθησαν και άλλες, από τις οποίες ξεχωρίζουν η ολλανδική του 1734 από τον J.P. Baratier, η γαλλική του 1831 από τον E. Carmoly, η γερμανική του 1903-1904 (σε 2 τόμους) από τους L. Grünhut και M. Adler και, τέλος, oι αγγλικές του 1840-1841 στο Λονδίνο και το Βερολίνο (ανατ. New York 1927) από τον A. Asher (Τhe Itinerary of Benjamin of Tudela, 2 τόμοι) και του Μ. Adler στο Λονδίνο το 1907 (ανατ. New York 1964). Το έργο μεταφράστηκε και στα ελληνικά. To 1899 ο Λάζαρος Βελλέλης δημοσίευσε μετάφραση του έργου του Βενιαμίν στην εφημερίδα της Τεργέστης Νέα Ημέρα, με τίτλο «Ο Βενιαμίν ο εκ Τουδέλας ανά την Βυζαντινήν Αυτοκρατορίαν». To 1994 εκδόθηκε σε νέα μετάφραση με τίτλο Το βιβλίο των ταξιδιών στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική, 1159-1173.

3.2. Κρίσεις και αποτίμηση

Το χρονικό του Εβραίου περιηγητή, μολονότι πολύτιμη ιστορική πηγή, υπέστη αρκετές αλλοιώσεις και παραμορφώσεις από εκδότες και μεταφραστές, οι οποίοι προέβησαν σε αυθαίρετες και επιπόλαιες διορθώσεις και παραφθορές ονομάτων και τοπωνυμίων. Επιπλέον δεν έτυχε καλής αντιμετώπισης από την κριτική έρευνα, καθώς οι πρώτοι σχολιαστές του θεώρησαν το κείμενο αποκύημα της φαντασίας του συγγραφέα, φθάνοντας μάλιστα να ισχυριστούν ότι ο Βενιαμίν ουδέποτε εγκατέλειψε την Τουδέλα και συνεπώς ποτέ δεν ταξίδεψε στα μέρη που ανέφερε στο έργο του. Μία από τις συνήθεις κατηγορίες ήταν ότι ασχολήθηκε αποκλειστικά με τον πληθυσμό των Εβραίων, παραμελώντας τον υπόλοιπο πληθυσμό των περιοχών που επισκέφθηκε.

Ο Άγγλος ιστορικός Γίββων σχολιάζοντας το έργο του Βενιαμίν γίνεται καυστικός όσον αφορά την προτίμηση του συγγραφέα στα οικονομικά ζητήματα, αναγνωρίζει όμως ότι το έργο του είναι ιδιαίτερα σημαντικό παρά τα λάθη και τις ανακρίβειες. Δεν εκφράζει την παραμικρή αμφιβολία ότι ο Βενιαμίν πράγματι ταξίδεψε στις χώρες τις οποίες παρουσιάζει. Η έρευνα και η συγκριτική μελέτη άλλων πηγών της εποχής του Βενιαμίν απέδειξαν αργότερα ότι οι καταγραφές του οδοιπορικού του ήταν ακριβείς και σοβαρές. Οι αποστάσεις μεταξύ των διάφορων πόλεων έχουν δοθεί με σχολαστικότητα, ενώ, όσον αφορά τις ονομασίες, αυτές μεταφέρονται στα εβραϊκά σύμφωνα με την τοπική προφορά. Τα δε πρόσωπα που μνημονεύονται έχει αποδειχτεί ότι ήταν σύγχρονοί του. Περιέγραψε προσεκτικά όσα είδε ο ίδιος, ενώ διέφερε από τους χριστιανούς περιηγητές ως προς το ότι απέφευγε να υιοθετήσει άκριτα στοιχεία που δεν εξακριβώνονταν ή φανταστικές ιστορίες. Επέλεγε να στηριχτεί στις αφηγήσεις ανθρώπων που τους θεωρούσε αξιόπιστους. Όμως η μεγαλύτερη απόδειξη για τη χρησιμότητα και την αντικειμενικότητα του έργου του δεν είναι άλλη από την εκτίμηση που απολάμβανε τόσο από τους ομοθρήσκους του όσο και από τους χριστιανούς, καθώς οι αφηγήσεις του αποτέλεσαν έναν ασφαλή ταξιδιωτικό οδηγό. Γενικότερα έχει χαρακτηριστεί ο πρώτος Ευρωπαίος περιηγητής που παρουσίασε ένα ταξιδιωτικό χρονικό με τρόπο συστηματικό και μάλιστα σε παγκόσμιο επίπεδο.