Οι επτά πύλες του αρχαίου κάστρου της Θήβας και η προέλευση των ονομάτων τους

Οι θηβαίοι είχαν στον περίβολο του αρχαίου τείχους εφτά πύλες οι οποίες παραμένουν και επί των ημερών μας. Τα ονόματά τους έμαθα πως τα πήραν μια από την αδελφή του Κάδμου Ηλέκτρα, άλλη, οι Προιτίδες πύλες, από άνδρα του τόπου· την εποχή του Προίτου και την καταγωγή του ήταν δύσκολο να τα βρει κανείς. Οι Νήιστες πύλες πήραν, λένε, το όνομά τους από το εξής περιστατικό· από τις χορδές της λύρας η τελευταία λέγεται νήτη· λένε λοιπόν πως ο Αμφίων σ' αυτές τις πύλες επινόησε τη χορδή αυτή. άκουσα όμως και την παράδοση πως ο γιος του Ζήθου, αδελφού του Αμφίονα, είχε το όνομα Νήις και από τον Νήιν αυτόν πήραν οι πύλες το όνομα. Άλλες πύλες τις λένε Κρηναίες και άλλες Ύψιστες, για τον εξής λόγο, ότι στις Ύψιστες κοντά υπάρχει ιερό του Δία, του επονομαζόμενου ύψιστου. Οι μετά τις Ύψιστες πύλες έχουν το όνομα Ωγύγιες και τελευταίες είναι οι Ομολωίδες πύλες· μου φαίνεται πως το όνομα Ομολωίδες είναι το πιο νέο, ενώ το όνομα Ωγύγιες το πιο αρχαίο. Λένε πως οι Ομολωίδες πήραν το όνομά τους από το εξής περιστατικό: όταν οι θηβαίοι νικήθηκαν από τους αργείους σε μάχη παρά το Γλίσαντα, τότε οι περισσότεροι υπό το Λαοδάμαντα, το γιο του Ετεοκλή ξέφυγαν από την πόλη· ένα μέρος απ' αυτούς δίστασε να πάει στην Ιλλυρία· κατευθύνθηκε προς τη Θεσσαλία και κατέλαβε την Ομόλη, ένα βουνό θεσσαλικό που φημίζεται για την ευφορία και τα πολλά νερά. Όταν ο Θέρσανδρος, ο γιος του Πολυνείκη, τους ανεκάλεσε στην πατρίδα, ονόμασαν τις πύλες, από τις οποίες επιστρέφοντας μπήκαν στην πόλη Ομολίδες, από την Ομόλη. Ο ερχόμενος από την Πλάταια μπαίνει στη Θήβα από τις Ηλέκτρες πύλες· αυτού λένε πως χτυπήθηκε με κεραυτνό ο Καπανεύς, γιος του Ιππόνου, καθώς όλο και πιο ορμητικά έκαμνε επιθέσεις κατά του τείχους.

Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις 9-10: Βοιωτικά και Φωκικά, επιμ.-σχόλ. N. Παπαχατζής (Αθήνα 1981), σελ. 72-6

Η αναφορά του Βενιαμίν εκ Τουδέλης στην εβραϊκή κοινότητα της Θήβας

Από εκεί [Κόρινθο] είναι ταξίδι δυο ημερών για τη μεγάλη πόλη των Θηβών, όπου ζουν δυο χιλιάδες Ιουδαίοι. Αυτοί είναι οι πιο επιδέξιοι τεχνίτες στο μετάξι και στην πορφύρα σε όλη την Ελλάδα. Έχουν λογίους που γνωρίζουν καλά τη Μισνά και το Ταλμούδ, όπως επίσης και άλλους εξέχοντες άνδρες με πρώτους ανάμεσά τους τον αρχιραβίνο Κούτι και τον αδελφό του Μωυσή, καθώς και τους ραβίνους Χίγια, Ηλία Τιρουζότ και Γικτάν· και όμοιοί τους δεν υπάρχουν σε όλο τον ελληνικό χώρο, με εξαίρεση την Κωνσταντινούπολη.

Βενιαμίν εκ Τουδέλης, Το βιβλίο των ταξιδιών στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική, 1159-1173, μτφρ. Φ. Βλαχοπούλου, εισαγωγή-σχόλια Κ. Μεγαλομμάτης – Α. Σαββίδης (Αθήνα 1994), σελ. 63.

τὸ κάστρον τοῦ Σαὶντ Ὀμερίου, ὅπου ἦτον εἰς τὴν Θήβαν,
ἐποίησεν, κ᾿ ἔχτισεν αὐτὸ κάστρο ἀφιρὸν εἰς σφόδρα·
οἰκήματα ἔποικε εἰς αὐτὸ διὰ ἕναν βασιλέαν.
Ἔποικεν γὰρ κ᾿ ἐχτίσεν το κ᾿ ἐκαταϊστόρησέν το
τὸ πῶς ἐκουγκεστήσασιν οἱ Φράγκοι τὴν Συρίαν.
Τὸ ὅποιον ἐχαλάσασιν μετὰ ταῦτα ἡ Κουμπάνια
διὰ φόβον ὅπου εἴχασιν ἀπὸ τὸν Μέγαν Κύρην,
τὸν δοῦκαν γὰρ τῶν Ἀθηνῶν, τὸν λέγουσιν Γατιέρην·
πολλάκις μὴ τὸ ἔπιασεν κ᾿ ἐσέβηκεν εἰς αὖτο
καὶ μετὰ ἐκεῖνο ἐκέρδισε τὸ Μεγαλοκυρᾶτο.
Ἔδε ἁμαρτίαν ὅπου ἔποικαν οἱ δόλοι Κατελάνοι
κ᾿ ἐτέτοιον κάστρο ἐχάλασαν κ᾿ ἐτέτοιον δυναμάριν!

Χρονικόν του Μορέως, ['554], επιμ. J. Schmitt, The Chronicle of Morea (London 1904), σελ. 524.

Από την αναφορά του Εβλιγιά Τσελεμπή για την οθωμανική Θήβα:

α. Για το ερειπωμένο κάστρο της Καδμείας:

Ὁ τόπος τοῦ ἐμπύρετου τύφου, ἥτοι τὸ ἠρειπωμένον φρούριον τῆς πόλεως Ἰστίφα

[...] μέχρι σήμερον σώζονται πύργοι μεγάλοι καὶ ἐπάλξεις καὶ ὅλοι οἱ βαθεῖς χάνδακες καὶ αἱ πύλαι καὶ κάθε λίθος τῶν θεμελίων ὁμοιάζει μὲ θόλον λουτροῦ, ποὺ ἐκτίσθη μὲ λατομημένας πέτρας. Μὲ διεύθυνσιν ἀπὸ τὰ νοτιοανατολικὰ πρὸς τὸν ἀστέρα [βορρᾶν] φαίνονται εἰς μίαν πλαγιὰν τὰ ἴχνη ἑνὸς μεγάλου φρουρίου, ἐπιμήκους εἰς σχῆμα ἀμυγδάλου· τὸ μέγεθός του εἶναι ἑπτὰ χιλιάδες τέλεια βήματα. Εἰς περίοδον πολέμου, ἂν ἐντὸς αὐτοῦ εὑρεθᾖ ἐμπόλεμος ἄνθρωπος, μόνον οἱ χάνδακές του ἀρκοῦν διὰ νὰ ἀνθέξῃ εἰς πολιορκίαν ἑνὸς ἔτους. Εῑναι φρούριον ἠρειπωμένον, εἶναι δυνατὸν ὅμως νὰ χρησιμοποιηθᾖ ὡς καταφύγιον. Αἱ δύο πλευραί του εἶναι χάνδακες ὅμοιοι μὲ φάραγγας καὶ εἰς ἑπτὰ σημεῖα ὡς δυνατοὶ φραγμοί. Αἱ θέσεις τῶν πυλῶν εῑναι ἐμφανεῖς. Τέλος, τὸ ἔδαφος εῑναι εὔφορον.

Γιαννόπουλος Ι., "Η περιήγησις του Εβλιά Τσελεμπή ανά την Στερεάν Ελλάδα", Επετηρίς Εταιρείας Στερεοελλαδικών Μελετών 2 (1969-1970), σελ. 168-9.

β. Για το λατομείο του σηπιόλιθου έξω από τη Θήβα

Διὰ τὸ λατομεῖον τῆς Ἰστίφα

Πρὸς βορρᾶν καὶ ἔξω τῆς πόλεως εἰς τοὺς ἀγροὺς εἰς μίαν πολὺ ἐπικίνδυνον ὡς οἱ βράχοι τῆς κολάσεως τοποθεσίαν ἐξορύσσεται πέτρα ἐλαφρὰ καὶ λευκή. Λέγεται ὅτι, ὅταν κόπτεται, εἶναι μαλακὴ ὡς ὁ τυρός, ὅταν ὅμως ἐκτεθᾖ εἰς τὸν ἀέρα, γίνεται σκληρὰ καὶ λευκή· κατὰ τὴν ἐξόρυξίν της ἀπὸ τὰ μεγάλα σπήλαια πολλοὶ λατόμοι κατεπλακώθησαν καὶ ἐφονεύθησαν.

Γιαννόπουλος Ι., "Η περιήγησις του Εβλιά Τσελεμπή ανά την Στερεάν Ελλάδα", Επετηρίς Εταιρείας Στερεοελλαδικών Μελετών 2 (1969-1970), σελ. 171.