1. Αξιολόγηση της βασιλείας του Μιχαήλ Στ' Στρατιωτικού από τον Μιχαήλ Ψελλό:

Ἀρχὴ δὲ τῆς βασιλείας Μιχαὴλ τοῦ Γέροντος· ὁ τοιοῦτος ἐκράτησεν ἔτος αʹ.

(1.) Δοκεῖ πως τοῖς ἄρτι βασιλεύειν λαχοῦσιν ἀρκεῖν εἰς ἕδραν τοῦ κράτους, ἢν τὸ πολιτικὸν γένος τούτους κατευφημήσωσιν· ἀγχίθυροι γὰρ αὐτοῖς ὄντες, οἴονται, εἰ τὰ παρὰ τούτων αὐτοῖς εὖ ἕξει, ἀρραγῶς κατησφαλίσθαι τῷ κράτει· ἔνθεν τοι ἅμα τε τῶν σκήπτρων ἐπιλαμβάνονται, καὶ τούτοις πρῶτον καὶ τὴν φωνὴν καὶ τὴν ὄψιν διδόασιν· ὧν εὐθὺς ἐπισκιρτησάντων καὶ βωμολόχους ἀφέντων φωνὰς, καί τινας δημηγορίας φλυάρους πεποιηκότων, ὥσπερ θείαν ἐσχηκότες ἐπικουρίαν, οὐδεμιᾶς ἑτέρας δυνάμεως ἐπιδέονται. Ἐν τρισὶ δὲ τούτοις τῆς φυλακῆς αὐτοῖς ἱσταμένης, δημοτικῷ πλήθει, καὶ συγκλητικῇ τάξει, καὶ συντάγματι στρατιωτικῷ, τῆς μὲν τρίτης ἧττον φροντίζουσι, τοῖς δ’ ἄλλοις εὐθὺς τὰς ἐκ τοῦ κράτους προσνέμουσι χάριτας.
(2.) Ὁ δέ γε πρεσβύτης Μιχαὴλ ἐπιδεικτικώτερον ἢ προσῆκε τὰς τῶν ἀξιωμάτων διανεμήσεις πεποίητο· οὐ γὰρ τῷ προσεχεῖ ἕκαστον συνίστα βαθμῷ, ἀλλὰ καὶ πρὸς τὸν ἐφεξῆς καὶ τὸν ἐπέκεινα ἀνεβίβαζεν· εἰ δέ τις αὐτῷ ἐκ πλαγίου στὰς καὶ τὸν τέταρτον ἐπεζήτησεν, εὐηκόου ἐτύγχανεν ἐκείνου· ἐντεῦθεν ἄλλος ἀντιπαραστὰς καὶ τὴν ἑτέραν διασείσας πλευρὰν, οὐδὲ τοῦ πέμπτου ἡμάρτανε· καὶ ἦν ἀτεχνῶς σύγχυσις τὸ φιλότιμον.

Μιχαήλ Ψελλος, Χρονογραφία, VII.1.-2, επιμ. Impellizzeri, S., Michele Psello, Imperatori di Bisanzio (Cronografia) II (Vicenza 1984).

2. Ο Μιχαήλ Ψελλός για τις αυτοκρατορικές φιλοδοξίες της στρατιωτικής αριστοκρατίας:

Ἐβούλοντο μὲν καὶ πρότερον τὸ στρατιωτικὸν ξύμπαν τὸ κράτος Ῥωμαίων ὑποποιήσασθαι, καὶ ὑπήκοοι γενέσθαι στρατηγῷ αὐτοκράτορι, καὶ τὴν πολιτικὴν καταλῦσαι τῆς βασιλείας διαδοχὴν, ἐπεῖχον δὲ τὰ βουλεύματα, καὶ μόνον ἐνεκυμόνουν τὸν ἔρωτα, ὅτι μηδεὶς αὐτοῖς εἰς ἀρχὴν ἀξιολογώτατος κατεφαίνετο· ἐπεὶ δὲ τὸν Ἰσαάκιον τεθέανται, ὃν οὐδ’ ὄναρ εἰς τὸ σχῆμα τοῦ κράτους ἰδεῖν προσεδόκησαν, διὰ τὸ περὶ τὰς τοιαύτας ἐπιχειρήσεις ἀκριβὲς, κορυφαῖον γεγενημένον τοῦ τυραννικοῦ σκέμματος, καὶ τὰ μετὰ ταῦτα χειροτονοῦντα βουλεύματα, αὐτίκα οὐδέν τι γνωσιμαχήσαντες τῷ ἀνδρὶ προσερρύησαν, ἀνδρικώτερον ἐπισκευάσαντες ἑαυτοὺς καὶ τὰ πρὸς τὸν πόλεμον ἐξαρτύσαντες.

Μιχαήλ Ψελλος, Χρονογραφία, VII.6, επιμ. Impellizzeri, S., Michele Psello, Imperatori di Bisanzio (Cronografia) II (Vicenza 1984).

3. Εγκωμιαστικά σχόλια του Ψελλού για τον Ισαάκιο Α΄ Κομνηνό:

(48.) Καὶ γὰρ ἦν εἴπερ τις ἄλλος βραχυλογώτατος, οὔτε ἀθρόον ἐφιεὶς τῇ γλώττῃ, οὔτε ἐνδεῶς γνωρίζων τὰ τῆς ψυχῆς ἐνθυμήματα, ἀλλ’ ὥσπερ οἱ χαρακτηρίζοντες τὸν Λυσίαν, φημὶ δὲ τὸν τοῦ Κεφάλου τὸν ῥήτορα, ἄλλην τε αὐτῷ ἀρετὴν λόγου προσμαρτυροῦσιν, εἶτα δὴ καὶ τὴν πρέπουσαν ἡνίαν τῇ ἐκείνου ἐπιβάλλουσιν εὐστομίᾳ, καί φασιν ὡς δυναμένῳ λέγειν, ἤρκει εἰρηκότι τὰ καιριώτατα δι’ ὧν ἄν τις συλλογίσαιτο καὶ ὅσα μὴ φθέγξαιτο, οὕτω δὴ κἀκείνῳ ἡ γλῶττα ψεκάζουσα, οὐχ ὑετίζουσα ἐπίαινέ τε τὴν δεκτικὴν φύσιν καὶ ἠρέμα τὸ βάθος εἰσδῦσα πρὸς τὴν τοῦ σιωπηθέντος ἀνεκίνει ἐπίγνωσιν· ἐβούλετο γὰρ μηδενὶ ἁλωτὸς ἐν λόγοις γενήσεσθαι, μηδὲ, βασιλεὺς ὢν καὶ τοῖς ὅλοις κρατῶν, ἄκαιρόν τινα φιλοτιμίαν ἐντεῦθεν ἑαυτῷ πλάσασθαι.

Μιχαήλ Ψελλος, Χρονογραφία, VII.48, επιμ. Impellizzeri, S., Michele Psello, Imperatori di Bisanzio (Cronografia) II (Vicenza 1984).

4. Η κατάσταση στα σύνορα και τις επαρχίες την περίοδο της μεσοβασιλείας:

α. Σύφωνα με τους όρους αυτής της συνθήκης [του 1033 με τους Πετσενέγγους], οι μετανάστες νομάδες μπορούσαν να παραμείνουν στον νέο τόπο διαμονής τους, στην ενδοχώρα της Μαύρης Θάλασσας στα νότια τού Δούναβη, περιοχή πολύ κοντινή στον αρχικό πυρήνα του βουλγαρικού βασιλείου. Η αυτοκρατορία διατηρούσε μεν τον έλεγχο των πόλεων του Δούναβη, αλλά η δυσάρεστη ομοιότητα με τις απαρχές του βουλγαρικού εφιάλτη τον 7ο αιώνα δεν πρέπει να πέρασε απαρατήρητη στους κατοίκους της Κωνσταντινουπόλεως. Ο αυτοκράτορας Ισαάκιος Α΄ Κομνηνός (1057-1059) προσπάθησε χωρίς μεγάλη επιτυχία να επιβάλει έναν πιο ευνοϊκό διακανονισμό, αλλά μια επανάσταση με τη συμμετοχή Πετσενέγγων και ντόπιων Βλάχων, στη δεκαετία του 1070, αφαίρεσε τις πόλεις του Δούναβη από τον αυτοκρατορικό έλεγχο.

Paul Magdalino, «Η μεσαιωνική αυτοκρατορία (780-1204)», στο C. Mango (επιμ.), Ιστορία του Βυζαντίου, μτφρ. Ο. Καραγιώργου (Αθήνα 2006), σελ. 249.

β. Εκτός από τους Πετσενέγγους στο Βορρά, ένας καινούργιος, αλλά πιο επικίνδυνος εχθρός έκανε την εμφάνισή του τις δεκαετίες 1050-1060 στην Ανατολή: ήταν οι Σελτζούκοι Τούρκοι, ένας κλάδος των Ογούζων Τούρκων (τους οποίους οι Βυζαντινοί αποκαλούσαν Ούζους), οι οποίοι είχαν ήδη εδραιώσει την εξουσία τους στο Χαλιφάτο, και των οποίων οι βλέψεις στρέφονταν πλέον προς τα βόρεια, από το Ιράκ ως τον Καύκασο και την ανατολική Μικρά Ασία.

γ. Ο θάνατος του Βασιλείου Β΄ το 1025 επιβράδυνε τη διαδικασία [της ανάκτησης της Σικελίας και της νότιας Ιταλίας από τους Σαρακηνούς και τους Λομβαρδούς], η οποία σταδιακά ατόνησε και εγκαταλείφθηκε στη δεκαετία του 1030. Η πίεση των Γερμανών αυτοκρατόρων στη νότια Ιταλία αντιμετωπίστηκε μέσω μιας συμμαχίας με τον πάπα, σύντομα όμως νέοι εχθροί, οι Νορμανδοί, έκαναν την εμφάνισή τους... Ο αριθμός τους αυξήθηκε ταχύτατα και μέχρι τη δεκαετία του 1030 ορισμένοι είχαν ήδη πετύχει να κερδίσουν τοπικές εξουσίες και τίτλους, καθώς και να εδραιώσουν μια μόνιμη βάση εξουσίας με εδαφικό χαρακτήρα. Ο πιο επιτυχημένος υπήρξε ο Ροβέρτος Γυισκάρδος από τον οίκο των Ωτβίλ (Hauteville): ως το 1059 είχε κατανικήσει και εκδιώξει τα βυζαντινά στρατεύματα από την Απουλία και την Καλαβρία, είχε νικήσει και αιχμαλωτίσει τον πάπα Λέοντα Θ΄ και είχε κερδίσει τον τίτλο τού Δούκα Απουλίας και Καλαβρίας.

John Haldon, The Palgrave Atlas of Byzantine History (New York 2005), σελ. 115, 141.