1. Η τελευταία εκπρόσωπος της Μακεδονικής δυναστείας και το πρόβλημα της διαδοχής

Η αυτοκράτειρα Θεοδώρα, η νεότερη κόρη του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Η΄, ήταν η τελευταία εκπρόσωπος της Μακεδονικής δυναστείας. Ανέλαβε την εξουσία μετά το θάνατο του Κωνσταντίνου Θ΄ Μονομάχου το 1055 και, όταν πέθανε η ίδια το 1056, στο Βυζάντιο ξέσπασε διαμάχη για την εξουσία.

Κατόπιν επιλογής της ίδιας της αυτοκράτειρας Θεοδώρας, στο βυζαντινό θρόνο τη διαδέχθηκε ο γηραιός Μιχαήλ Στ΄, ο αποκαλούμενος Στρατιωτικός, από το αξίωμα του «λογοθέτη του στρατιωτικού», το οποίο κατείχε. Ως αυτοκράτορας ο Μιχαήλ Στ΄ βρέθηκε αντιμέτωπος με πολυάριθμα προβλήματα στην αυτοκρατορία. Τα δύο κυριότερα ζητήματα που απαιτούσαν άμεση λύση ήταν το θέμα της συμφωνίας με τους στρατηγούς της Ανατολής, οι οποίοι διεκδικούσαν μεγαλύτερα προνόμια και περισσότερη εξουσία, και το θέμα της διαδοχής και της νομιμότητας της εξουσίας· ο Μιχαήλ Στ΄ δεν είχε παιδιά και η διακυβέρνησή του, από την αρχή, θεωρούνταν μεταβατική περίοδος πριν από την εδραίωση κάποιας ισχυρότερης προσωπικότητας στον αυτοκρατορικό θρόνο.

1.1. Μιχαήλ Στ΄ Στρατιωτικός (1056-1057)

Μετά το θάνατο των τελευταίων εκπροσώπων της Μακεδονικής δυναστείας, στην αυτοκρατορία δημιουργήθηκε πολιτικό χάσμα όσον αφορά τα δικαιώματα επί του θρόνου. Ενώ η μεγαλύτερη αδελφή της, η αυτοκράτειρα Ζωή, με τους γάμους της και τις υιοθεσίες παρείχε νομιμότητα στους διεκδικητές του αυτοκρατορικού θρόνου, η Θεοδώρα απλώς όρισε το Μιχαήλ Στρατιωτικό για διάδοχό της, χωρίς οποιαδήποτε πρόσθετη «υποστήριξη» της νομιμότητάς του. Ευρισκόμενος υπό την πίεση των στρατηγών της Ανατολής, ο Μιχαήλ Στ΄ στην αρχή της διακυβέρνησής του δέχθηκε στην πρωτεύουσα τους ισχυρότερους εκπροσώπους τους (Ισαάκιος Κομνηνός και Κατακαλών Κεκαυμένος), όμως δεν κατόρθωσε να επιτύχει μαζί τους συμφωνία. Σύμφωνα με τις πηγές, ο Μιχαήλ Στ΄ συμπεριφέρθηκε αλαζονικά προς τους αξιωματούχους του στρατού της Ανατολής. Η απόρριψη των συμβιβαστικών λύσεων από την πλευρά του αυτοκράτορα και η άρνηση των αιτημάτων αυτής της ισχυρής ομάδας προκάλεσαν την ένωση των στρατηγών και την οργάνωση εξέγερσης κατά της Κωνσταντινούπολης, η οποία κόστισε στο Μιχαήλ Στ΄ το στέμμα.

2. Η εξέγερση του Ισαακίου Κομνηνού

Την άνοιξη του 1057, οι στρατηγοί της Ανατολής ανακήρυξαν τον Ισαάκιο Κομνηνό αυτοκράτορα και εξεγέρθηκαν κατά του Μιχαήλ Στ΄. Στο πλευρό του ανακηρυχθέντος αυτοκράτορα τέθηκαν ο νεότερος αδελφός του Ιωάννης Κομνηνός, πατέρας του μελλοντικού αυτοκράτορα Αλεξίου Α΄ Κομνηνού, και οι αδελφοί Κωνσταντίνος και Ιωάννης Δούκας, επιφανείς εκπρόσωποι της στρατιωτικής αριστοκρατίας. Παρά το γεγονός ότι αυτοκράτορας ανακηρύχθηκε ο Ισαάκιος Κομνηνός, οι Δούκες, χωρίς καμία αμφιβολία, διατηρούσαν πολύ καλές διασυνδέσεις με ισχυρές προσωπικότητες στην Κωνσταντινούπολη, όπως τον πανίσχυρο πατριάρχη Μιχαήλ Α΄ Κηρουλάριο (1043-1058).¹ Για την προώθηση των Δουκών οι συνθήκες ήταν επιπλέον ευνοϊκές, καθώς ο Ισαάκιος Κομνηνός αντιμετώπιζε δυσκολίες με τη διασφάλιση της διαδοχής του. Πριν ανέλθει στο βυζαντινό θρόνο ο μοναχογιός του Ισαακίου, ο Μανουήλ, είχε ήδη πεθάνει, ενώ η κόρη του παρέμεινε ανύπαντρη. Ο δε πατριάρχης Κηρουλάριος υποστήριζε τους Δούκες, και η συνεργασία αυτή σύντομα αποδείχθηκε αποφασιστικής σημασίας για την κατάληψη της εξουσίας στην Κωνσταντινούπολη.

Το καλοκαίρι του 1057 ο στρατός της Ανατολής στρατοπέδευσε κοντά στη Νίκαια. Ο Μιχαήλ Στ΄ προσπάθησε να αντιμετωπίσει τους αντιπάλους του με τη βοήθεια των στρατευμάτων της Δύσης, που προέρχονταν κυρίως από την περιοχή της Θράκης. Στη μάχη που διαδραματίστηκε στις 20 Αυγούστου 1057 κοντά στη Νίκαια, ο αυτοκρατορικός στρατός υπέστη ήττα. Στη συνέχεια ο Μιχαήλ Στ΄ αποφάσισε να προβεί σε διαπραγματεύσεις, στέλνοντας αντιπροσώπους του το Μιχαήλ Ψελλό και τον Κωνσταντίνο Λειχούδη. Αναμφίβολα ο ρόλος του Μιχαήλ Ψελλού στην πολιτική σκηνή της εποχής ήταν ιδιαίτερα σημαντικός. Η ενδιαφέρουσα μαρτυρία που συνέταξε για την πρεσβεία καταδεικνύει την υπεροχή των στρατηγών της Ανατολής. Ο Ισαάκιος Κομνηνός απέρριψε την πρόταση του Μιχαήλ Στ΄ να λάβει τον τίτλο του καίσαρα και να γίνει διάδοχός του και περίμενε την έκβαση της εξέγερσης κατά του αυτοκράτορα, την οποία οργάνωσε ο πατριάρχης Κηρουλάριος μέσα στην Πόλη, κατορθώνοντας να ανοίξει στους επαναστάτες τις πύλες της πρωτεύουσας. Την 1η Σεπτεμβρίου 1057, οι στασιαστές εισήλθαν στην Κωνσταντινούπολη χωρίς μάχη και, τρεις ημέρες αργότερα, ο Κηρουλάριος έστεψε αυτοκράτορα τον Ισαάκιο Κομνηνό, ο δε Μιχαήλ Στ΄ αναγκάστηκε να καρεί μοναχός.²

3. Η βασιλεία του Ισαακίου Α΄ Κομνηνού (1057-1059) και η άνοδος της δυναστείας των Δουκών

Με την άνοδο στην εξουσία του Ισαακίου Κομνηνού το 1057 άρχισε μια νέα φάση στην ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και διαφάνηκαν ορισμένα από τα βασικά χαρακτηριστικά που αφορούσαν το ρόλο των ισχυρών οικογενειών οι οποίες θα κυριαρχούσαν κατά την επόμενη Υστεροβυζαντινή περίοδο. Η ανώτατη στρατιωτική αριστοκρατία εμφανίστηκε και ισχυροποιήθηκε κατά τις προηγούμενες δεκαετίες, αφότου περιορίστηκε η δύναμη των παλαιών οικογενειών από την Ανατολή. Η νέα ελίτ οργάνωσε τα γεγονότα του 1057 και διατήρησε το ρόλο της στη διακυβέρνηση του βυζαντινού κράτους έως την οριστική κατάρρευσή του το 1453. Ως πρωταγωνιστές στην πολιτική σκηνή διακρίθηκαν οι Κομνηνοί και οι Δούκες. Όλος ο αγώνας για την εξουσία έμελλε να διεξαχθεί στο πλαίσιο του κύκλου των ανθρώπων και των απογόνων όσων πρωτοστάτησαν ή συμμετείχαν στην εξέγερση κατά του Μιχαήλ Στ΄. Το 1057 αποτέλεσε τόσο πολιτική όσο, ίσως περισσότερο, κοινωνική καμπή στη βυζαντινή ιστορία. Η κυριαρχία της νέας αριστοκρατίας και ο καινούριος τρόπος διακυβέρνησης της αυτοκρατορίας στηρίζονταν πρωτίστως στους συγγενείς και σε ένα είδος οικογενειοκρατίας, την οποία με το δικό τους ιδιόμορφο τρόπο προσπάθησαν να επιτύχουν και οι Παφλαγόνες στη διάρκεια της βασιλείας του Μιχαήλ Δ΄ (1034-1041).

Ο Ισαάκιος Κομνηνός επιδίωκε να δημιουργήσει την εντύπωση ισχυρού αυτοκράτορα, εν αντιθέσει με το Μιχαήλ Στ΄. Επιχείρησε να εφαρμόσει αλλαγές στην εσωτερική πολιτική με σειρά μεταρρυθμίσεων, κυρίως φορολογικού χαρακτήρα. Προσπάθησε, επίσης, να επιδείξει και τη στρατιωτική ισχύ της αυτοκρατορίας. Χρειάστηκε ωστόσο να αντιμετωπίσει την αντίδραση και τα εμπόδια που του έθεταν ορισμένοι από τους στρατιωτικούς αξιωματούχους που είχαν συμμετάσχει μαζί του στην εξέγερση κατά του Μιχαήλ Στ΄. Ιδιαίτερα εμπόδια συναντούσε από τα μέλη της οικογένειας των Δουκών. Τεταμένη υπήρξε και η σχέση του αυτοκράτορα με το δραστήριο πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριο. Τα αίτια της σύγκρουσης του Ισαακίου με τον πατριάρχη το φθινόπωρο του 1058 πρέπει να αναζητηθούν στο πλαίσιο των τριβών ανάμεσα στη νέα πολιτική ελίτ. Η αφορμή για τη διαφωνία του πατριάρχη ήταν η φορολογική πολιτική του αυτοκράτορα έναντι της Εκκλησίας. Ο Ισαάκιος Κομνηνός ήταν πολιτικά απομονωμένος, δεδομένου ότι δεν είχε διάδοχο, ενώ απένειμε στον αδελφό του Ιωάννη μόνο το χαμηλό τίτλο του πρωτοβεστιαρίου. Ως διάδοχο όρισε όχι συγγενή του, αλλά τον φίλο και συναγωνιστή του Κωνσταντίνο Δούκα, σύμφωνα με τα σχέδια του Μιχαήλ Ψελλού.³ Ο Ψελλός, ως βασικός συνεργάτης του Ισαακίου Κομνηνού, ήταν αυτός ο οποίος μερίμνησε ώστε η εξουσία, με ειρηνικό τρόπο, κάτω από ασαφείς συγκυρίες, να περάσει στα χέρια του Κωνσταντίνου Ι΄ Δούκα (1059-1067).⁴ Ένα χρόνο αφότου ο Ισαάκιος Κομνηνός κατόρθωσε να υπερισχύσει του πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλαρίου, αναγκάστηκε μόνος του, το Νοέμβριο του 1059, να παραδώσει την αυτοκρατορική εξουσία και να μονάσει στη μονή Στουδίου, όπου το επόμενο έτος πέθανε.⁵ Ο νέος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Δούκας ανήγγειλε προς όλους τους κατοίκους στην αυτοκρατορία σε σχετικό έγγραφο για τη στέψη του ότι η αλλαγή στη θρόνο έγινε κατόπιν συμφωνίας. Έτσι, μαζί με το νέο αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Δούκα μνημονεύεται και πάλι η αυτοκράτειρα Αικατερίνη, η σύζυγος του Ισαακίου Κομνηνού. Όμως, η αυτοκράτειρα και η κόρη της πολύ γρήγορα αναγκάστηκαν να μονάσουν στη μονή Μυρελαίου, ενώ ο Κωνσταντίνος Δούκας έμεινε ο μοναδικός αυτοκράτορας και η σύζυγός του Ευδοκία Μακρεμβολίτισσα, η ανιψιά του Κηρουλαρίου, έγινε αυτοκράτειρα.