1. Γενικά

Το έργο του Ανδρέα Λιβαδηνού με τίτλο Περιηγητική Ιστορία Αναβάσεως Ανδρέου (εφεξής Περιήγησις) αποτελεί μια βιογραφική αφήγηση των περιπετειών του συγγραφέα, με στόχο να προβληθεί η θαυματουργική επέμβαση της Θεοτόκου στις κρίσιμες στιγμές του βίου του. Ωστόσο, η Περιήγησις είναι ένα ρητορικό έργο που, πέραν της αυτοβιογραφικής αφήγησης, διασώζει πολλές ιστορικές πληροφορίες για την εποχή του και ιδιαίτερα για το κράτος των Μεγάλων Κομνηνών, στο οποίο ο συγγραφέας διήγε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του.

2. Ο συγγραφέας

Ο Ανδρέας Λιβαδηνός γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη μεταξύ των ετών 1308 και 1316, ενώ πέθανε μετά το 1361. Πληροφορίες για το βίο και τη δράση του αντλούμε κυρίως από τα έργα του και ειδικότερα από την Περιήγησιν. Σπούδασε στην Κωνσταντινούπολη, σε εκκλησιαστική σχολή, αν και οι σπουδές του φαίνεται ότι διακόπηκαν λόγω της συμμετοχής του σε διπλωματική αποστολή στην Αίγυπτο. Η δεινή κατάσταση του βυζαντινού κράτους, αλλά και η φιλία του με το Βασίλειο Μεγάλο Κομνηνό, υπήρξαν ισχυρά κίνητρα για να επισκεφθεί την Τραπεζούντα, όπου τιμήθηκε με πολλά αξιώματα, κοσμικά και εκκλησιαστικά. Μετά το θάνατο του Βασιλείου προσπάθησε να φύγει για την Κωνσταντινούπολη, αλλά μάταια. Στην πρωτεύουσα του κράτους των Μεγάλων Κομνηνών έζησε τους εμφύλιους πολέμους των μέσων του 14ου αιώνα, ενώ έλαβε και ο ίδιος μέρος στη στάση του 1355 κατά του Αλεξίου Γ΄. Η ακριβής χρονολογία θανάτου του Λιβαδηνού είναι άγνωστη, πάντως μέχρι το 1361 φαίνεται πως βρισκόταν στην Τραπεζούντα και έχαιρε της φιλίας του Αλεξίου. Ενδεχομένως ο Λιβαδηνός να ήταν ιερωμένος, αν και δεν έχουμε καμία σαφή πληροφορία περί αυτού.

Το σημαντικότερο έργο του Ανδρέα Λιβαδηνού είναι η Περιήγησις. Έγραψε επίσης στίχους για την Παναγία (στο Γενέσιον, στον Ευαγγελισμό, στη Μετάστασιν), μία Ομολογία Πίστεως, ένα Εγκώμιον εις τον Άγιον Φωκάν, επιστολές, καθώς και άλλα ελάσσονα έργα. Στο Λιβαδηνό αποδίδεται και το περίφημο Ωροσκόπιον Τραπεζούντος του 1336.

3. Χειρόγραφο και εκδόσεις

Σχεδόν όλα τα έργα του Ανδρέα Λιβαδηνού, μεταξύ αυτών και η Περιήγησις, διασώθηκαν σε έναν αυτόγραφο κώδικα της Κρατικής Βιβλιοθήκης του Μονάχου. Η Περιήγησις έχει γραφτεί από προσεκτικό αντιγραφέα και σε κάποιες περιπτώσεις φέρει διορθώσεις λέξεων ή επεξηγήσεις άλλων δυσνόητων, οι οποίες γράφονται πάνω από αυτές. Στο περιθώριο συχνά υπάρχουν τίτλοι του κειμένου γραμμένοι από το ίδιο το χέρι του γραφέα, ενώ στην αρχή και το τέλος του κειμένου διακρίνεται κάποια τάση διακόσμησης. Υπάρχουν επίσης ορισμένα διακοσμημένα αρχικά γράμματα, ενώ ένας σταυρός με το μονόγραμμα ΙC XC NI KA κοσμεί τον τίτλο.

Η πρώτη έκδοση έγινε από το Ματθαίο Παρανίκα το 1874.¹ Οι αδυναμίες της έκδοσης αυτής σε ορισμένες αναγνώσεις επιτείνονται από τη λογοκρισία που επέφερε στο κείμενο το οθωμανικό κράτος, καθώς απαλείφθηκαν τμήματα στα οποία ο Λιβαδηνός μιλούσε δυσμενώς για την κατοχή των Αγίων Τόπων από τους μουσουλμάνους.

Δεύτερη εμπεριστατωμένη έκδοση και σχολιασμός έγινε από τον Οδυσσέα Λαμψίδη το 1975.² Στο έργο αυτό βασίζεται και η παρακάτω παρουσίαση.

4. Τίτλος

Ο Λιβαδηνός τιτλοφορεί το έργο του Περιηγητική Ιστορία Αναβάσεως Ανδρέου. Στο τέλος του κειμένου γράφει ομοίως: Τέλος Περιηγητικής Ιστορίας Αναβάσεως Ανδρέου. Ο τίτλος Περιήγησις δόθηκε από τον Παρανίκα, ο οποίος επέγραψε την έκδοσή του Ανδρέου Λιβαδηνού Περιήγησις, και επικράτησε στη μεταγενέστερη έρευνα για πρακτικούς λόγους. Κρίσιμη λέξη στον τίτλο του Λιβαδηνού και πιο κοντά στους στόχους του συγγραφέα πρέπει να θεωρηθεί η λέξη Ανάβασις, η οποία παραπέμπει στην Κύρου Ανάβασιν του Ξενοφώντα και τις ταλαιπωρίες και περιπέτειες της Καθόδου των Μυρίων. Παρόμοια νοσταλγία και επιθυμία επιστροφής στην πατρίδα του την Κωνσταντινούπολη εκφράζει συχνά στο έργο του ο Λιβαδηνός, αντίστοιχη με τον πόθο των Μυρίων.

Παρ’ όλα αυτά, ο σύντομος τίτλος του Παρανίκα Περιήγησις έχει πλέον επικρατήσει για το έργο του Λιβαδηνού και αυτόν θα χρησιμοποιούμε εφεξής στο κείμενο.

5. Σκοπός του κειμένου

Ο Λιβαδηνός σε πολλά σημεία του κειμένου αναφέρει ρητά το σκοπό για τον οποίο γράφτηκε. Πρόκειται για ένα Λόγον Ευχαριστήριον προς το Χριστό και την Παναγία για όσα αγαθά απόλαυσε ο συγγραφέας και για όση βοήθεια έλαβε από αυτούς στις δύσκολες στιγμές της ζωής του, σε ξηρά και θάλασσα, σε πολέμους και εμφύλιες έριδες, σε ασθένειες και άλλες κρίσιμες περιστάσεις του βίου.

6. Χρονολόγηση

Εσωτερικές ενδείξεις του κειμένου, προπάντων οι πληροφορίες που παραθέτει για την πολιτική κατάσταση του κράτους της Τραπεζούντας, τοποθετούν το χρόνο συγγραφής του έργου στην πρώτη δεκαετία της βασιλείας του Αλεξίου Γ΄, όταν το κράτος των Μεγάλων Κομνηνών κλυδωνιζόταν από αλλεπάλληλες διαμάχες και στάσεις.

Η χρονολόγηση αυτή συμφωνεί και με τις πληροφορίες του κειμένου σχετικά με την κατάσταση που επικρατούσε στο βυζαντινό κράτος, για το οποίο μαθαίνουμε ότι βρισκόταν σε εμφύλιο πόλεμο. Βάσει αυτών, οδηγούμαστε στο χρονικό διάστημα 1347-1355. Ωστόσο, καθώς στο τέλος της Περιηγήσεως περιλαμβάνεται η αφήγηση της στάσης του μεγάλου δούκαΣχολαρίου και του γιου του κατά του Αλεξίου, γεγονός που τοποθετείται τον Οκτώβριο του 1355, η χρονολόγηση της συγγραφής του κειμένου μετατίθεται από το έτος 1355 και εξής.

7. Χαρακτήρας του έργου

Δεδομένου ότι η Περιήγησις χαρακτηρίζεται από τον ίδιο το συγγραφέα της ως λόγος, το έργο υπόκειται αυτόματα στη ρητορική. Ο ρητορικός χαρακτήρας είναι πρόδηλος από τις πηγές, τα παράλληλα χωρία και τις αναμνήσεις άλλων κειμένων που εντοπίζονται στο κείμενο, από τα σχήματα λόγου, τις εκφράσεις και το περίτεχνο και ρητορικό ύφος.

Αναλυτικότερα, συγκεκριμένα χωρία της Περιηγήσεως παραπέμπουν απευθείας σε αρχαίους συγγραφείς, τον Όμηρο, τον Πίνδαρο, τον Ευριπίδη και το Διονύσιο τον Περιηγητή, αλλά και σε χριστιανικά έργα, όπως η Παλαιά και η Καινή Διαθήκη, οι Ομιλίες του Ιωάννη Χρυσοστόμου, αγιογραφικά και υμνογραφικά κείμενα. Επίσης, συναντά κανείς παροιμίες από την αρχαία παροιμιογραφική παράδοση, ενώ αξιοσημείωτη είναι η ομοιότητα της εγκωμιαστικής περιγραφής της Τραπεζούντας που περιλαμβάνεται στο κείμενο με τα αντίστοιχα έργα του Ιωάννη Ευγενικού και του Βησσαρίωνα.

Από τα σχήματα λόγου που περιλαμβάνονται στο κείμενο του Λιβαδηνού διακρίνουμε τη μεταφορά, την παρήχηση, τη συσσώρευση και τη συσσωρευτική περιγραφή. Συχνές είναι άλλωστε στο κείμενο οι ρήσεις αρχαίων συγγραφέων, οι παροιμιακές φράσεις ή οι παροιμίες, ενώ παρατηρούνται και λέξεις αθησαύριστες μέχρι στιγμής στα λεξικά της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής γλώσσας.

Τέλος, σύμφωνα με την προσφιλή συνήθεια των Βυζαντινών, ο Λιβαδηνός περιλαμβάνει στο κείμενό του πολλές «εκφράσεις», δηλαδή ρητορικές περιγραφές τόπων, πόλεων, γεγονότων, αλλά και ψυχικών καταστάσεων.

8. Γεωγραφικές πληροφορίες

Η Περιήγησις συγκαταλέγεται μεταξύ των ολιγάριθμων βυζαντινών έργων που παρέχουν γεωγραφικές πληροφορίες, αν και η συγγραφή ενός γεωγραφικού έργου δε φαίνεται να ήταν στους στόχους του συγγραφέα. Οι γεωγραφικές αναφορές γίνονται στο πλαίσιο των πολυάριθμων «εκφράσεων», με αποτέλεσμα να συσκοτίζεται συχνά η ακρίβεια και να τίθεται σε δεύτερη μοίρα η πρωτοτυπία της πληροφορίας, εξαιτίας του υπερβολικού ρητορικού ύφους.

Γεωγραφικής φύσης πληροφορίες περιλαμβάνονται στα παρακάτω χωρία:
Στην περιγραφή του διά θαλάσσης ταξιδιού από την Κωνσταντινούπολη στην Αλεξάνδρεια και από εκεί στο Κάιρο.
Στην περιγραφή του ταξιδιού από την Αίγυπτο στα Ιεροσόλυμα και των αξιοθέατων στα Ιεροσόλυμα και την περιοχή του ποταμού Ιορδάνη.
Στην περιγραφή του διά θαλάσσης ταξιδιού της επιστροφής από την Αίγυπτο στην Κωνσταντινούπολη.
Στην περιγραφή της νήσου Τενέδου.
Στην περιγραφή της πόλεως Βυζαντίου (Κωνσταντινουπόλεως).
Στην περιγραφή της πόλεως Αμισού.
Στην περιγραφή της πόλεως Πλατάνων.
Στην περιγραφή του λιμένος Δαφνών.
Στην περιγραφή της πόλεως Τραπεζούντος.
Στην περιγραφή της πόλεως Κερασούντος.
Στην περιγραφή της πόλεως Κεγχρεώνος (Κεγχρινών).

Οι περιγραφές των πόλεων είναι ολιγόστιχες και δεν παρέχουν συγκεκριμένες γεωγραφικές πληροφορίες. Η σύγκριση είναι προφανής στην περίπτωση πόλεων που μας σώζονται περιγραφές τους ή ειδήσεις από άλλα κείμενα, όπως η Κωνσταντινούπολη και η Τραπεζούντα. Ωστόσο, στο κείμενο της Περιηγήσεως υπάρχουν πολύτιμες πληροφορίες για τα μέσα των ταξιδιών (κυρίως πρόκειται για τα ταξίδια διά θαλάσσης), τα λιμάνια, τη χρονική διάρκεια των ταξιδιών, τους κινδύνους και τις δυσκολίες του πλου κ.λπ.

9. Ιδιωτικός και δημόσιος βίος

Αν και ο σκοπός που γράφτηκε η Περιήγησις φαίνεται πολύ προσωπικός, καθώς ο Λιβαδηνός εξιστορεί γεγονότα της ζωής του στα οποία έλαβε βοήθεια από την Παναγία και απευθύνει ευχαριστήριο λόγο σε αυτήν, ωστόσο κατά την αφήγηση ο συγγραφέας παρεμβάλλει πληροφορίες, όχι ιδιαίτερα πολλές, για το δημόσιο και ιδιωτικό βίο των Βυζαντινών και για το κράτος των Μεγάλων Κομνηνών.

Θαύματα ίασης, προσκυνήματα σε ναούς και μονές, ο πόθος του ταξιδιού στους Αγίους Τόπους, το δρομολόγιο και οι σταθμοί κατά τη διάρκεια του ταξιδιού αυτού, καθώς και πληροφορίες για θαύματα και βίους αγίων σκιαγραφούν τη θρησκευτική ζωή του ανθρώπου της εποχής, καθώς και ορισμένες όψεις της λατρείας.

Η περιγραφή των ασθενειών και του τρόπου αντιμετώπισής τους, εκτός από στοιχείο της καθημερινής ζωής, δίνει μια εικόνα της παθολογίας και της ιατρικής στο μεσαιωνικό κόσμο.

Ενδιαφέρουσες είναι και οι ειδήσεις για τα σχολεία και την παιδεία, για τα κέντρα σπουδών (η Τραπεζούντα, για παράδειγμα, αναφέρεται ως κέντρο σπουδών αστρονομίας), καθώς και για το επίπεδο μόρφωσης των ανθρώπων που αναλαμβάνουν κάποιο λειτούργημα ή κάποιο αξίωμα.

Στο επίπεδο των ειδήσεων περί του δημοσίου βίου κατατάσσονται και οι πληροφορίες του Λιβαδηνού για την οργάνωση μιας βυζαντινής διπλωματικής αποστολής στην Αίγυπτο, τον τρόπο φιλοξενίας κατά τη διάρκεια της αποστολής, ενώ γενικότερου εθνολογικού ενδιαφέροντος είναι τα χωρία στα οποία αναφέρεται σε ορισμένους ημιβάρβαρους κατοίκους της βόρειας Αφρικής και στο επίπεδο του πολιτισμού τους.

Τέλος, από διάφορα χωρία του κειμένου συνάγονται σαφείς ειδήσεις για τη δεινή κατάσταση του βυζαντινού κράτους, ενώ δε λείπουν αναφορές σε γεγονότα και πρόσωπα του κράτους των Μεγάλων Κομνηνών.

10. Το κράτος των Μεγάλων Κομνηνών

Η Περιήγησις αποτελεί σημαντική πηγή πληροφοριών για το κράτος των Μεγάλων Κομνηνών, δεδομένου ότι ο Ανδρέας Λιβαδηνός έζησε στην Τραπεζούντα και ενεπλάκη στους εμφύλιους πολέμους της εποχής. Η αφήγηση των ιστορικών γεγονότων διακρίνεται από αποσπασματικότητα, δεδομένου ότι σκοπός του συγγραφέα είναι να καταγράψει τους κινδύνους που έζησε και από τους οποίους σώθηκε ο ίδιος και όχι να δώσει μια συνολική εικόνα της εποχής. Παρά ταύτα, η Περιήγησις μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ιστορική πηγή για την περίοδο από το 1336 και για περίπου 20 χρόνια. Ειδικότερα, για τα χρόνια από το 1336 μέχρι το 1349 οι πληροφορίες του είναι μάλλον λίγες και ασήμαντες, ενώ για το διάστημα από το 1349 μέχρι το 1355 το κείμενο συμβάλλει καίρια στην ανασύσταση της ιστορίας του κράτους των Μεγάλων Κομνηνών. Μάλιστα, σε πολλά σημεία η μαρτυρία του έρχεται ως συμπλήρωση ή εις επίρρωσιν του Χρονικού του Μιχαήλ Παναρέτου.

Αναλυτικότερα, τα ιστορικά γεγονότα που αναφέρονται στην Περιήγησιν μπορούν να συνοψιστούν στα παρακάτω:

Ο Λιβαδηνός ταξίδευσε στην Τραπεζούντα κυρίως διότι η πόλη θεωρούνταν κέντρο σπουδών αστρονομίας. Παράλληλα, ισχυρό κίνητρο υπήρξε η φιλία που τον συνέδεε με το Βασίλειο Μέγα Κομνηνό (1332-1340), η οποία είχε αναπτυχθεί στην Κωνσταντινούπολη, κατά τους χρόνους της εκεί παραμονής του Βασιλείου. Εξάλλου, στο κείμενο υπάρχουν ρητές αναφορές και σε άλλα υψηλά ιστάμενα πρόσωπα του κράτους των Κομνηνών: στο Μιχαήλ Μέγα Κομνηνό (1341, 1344-1349), στον Αλέξιο Γ΄ Μέγα Κομνηνό (1349-1390), το μητροπολίτη Κερασούντος Κύριλλο (1354-1355) και τους μητροπολίτες Τραπεζούντος Γρηγόριο (1333-1339), Βαρνάβα (1311-1333) και Ακάκιο (1339-1351).

Ο Λιβαδηνός επίσης καταγράφει τα γεγονότα του εμφύλιου πολέμου που ακολούθησε το θάνατο του Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού, των οποίων και υπήρξε αυτόπτης και αυτήκοος μάρτυρας. Στη διάρκεια αυτού του πολέμου ο συγγραφέας υπέφερε αρκετά, λόγω της ανοικτής υποστήριξής του προς την Ειρήνη Τραπεζουντία, δεύτερη σύζυγο του Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού.

Στην Περιήγησιν γίνεται εκτενής αναφορά στην πολιορκία της Τραπεζούντας από τους Τούρκους το 1341, κατά την οποία προκλήθηκαν μεγάλες καταστροφές και απώλειες στην πόλη. Η ποσότητα της πληροφορίας είναι δυσανάλογη σε σχέση με αυτή που παρέχεται για άλλα γεγονότα. Όμως, καθώς ο συγγραφέας βρέθηκε συχνά σε δεινή θέση στη διάρκεια του πολέμου αυτού και σώθηκε χάρη σε θαυματουργό επέμβαση, πλέον επιθυμεί να καταγράψει τις περιπέτειές του με κάθε λεπτομέρεια.

Οι ταραχές κατά την ανάληψη της εξουσίας από την Άννα Αναχουτλού, κόρη του Αλεξίου Β' Μεγάλου Κομνηνού, είχαν οδυνηρές συνέπειες για το Λιβαδηνό, λόγω της γενικής ταλαιπωρίας από την πολιορκία των στρατευμάτων της Άννας, αλλά και της απώλειας της εναπομείνασας περιουσίας του. Μετά την επικράτηση της Άννας, ο συγγραφέας κατόρθωσε να πάρει την περιπόθητη άδεια αναχώρησης για την Κωνσταντινούπολη. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού της επιστροφής, και ενώ βρισκόταν στον Κιμμέριο Βόσπορο περιμένοντας πλοίο για να τον μεταφέρει στην Κωνσταντινούπολη, συνελήφθη και μεταφέρθηκε παρά τη θέλησή του στην Τραπεζούντα.

Εκεί, ένας νέος εμφύλιος σπαραγμός κλυδώνιζε την πόλη, καθώς την εκδίωξη της Άννας Αναχουτλού και την ανάρρηση στο θρόνο του Ιωάννη Μεγάλου Κομνηνού (9 Σεπτεμβρίου 1342) ακολούθησαν θανατώσεις πολλών αρχόντων και μελών της βασιλικής οικογένειας. Ο Λιβαδηνός στην Περιήγησιν δεν παραλείπει και την αναφορά στη σύλληψη του μεγάλου δούκα Σχολαρίου (ο οποίος φαίνεται ότι ετύγχανε και προσωπικός του φίλος) και άλλων αρχόντων από το Μιχαήλ Μεγάλο Κομνηνό, το Νοέμβριο του 1345.

Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Μιχαήλ Μεγάλου Κομνηνού φαίνεται ότι ο Ανδρέας Λιβαδηνός είχε ανακτήσει ξανά την εύνοια της βασιλικής οικογένειας και είχε επανέλθει στο αξίωμα του πρωτοταβουλλαρίου, που του είχε απονείμει παλαιότερα ο Βασίλειος Μέγας Κομνηνός. Η κατάσταση αυτή δεν κράτησε πολύ, καθώς περίπου ένα έτος πριν από την άφιξη του Αλεξίου Γ΄ στην Τραπεζούντα ο Λιβαδηνός περιέπεσε πάλι σε δυσμένεια, προφανώς λόγω των φιλικών σχέσεων που διατηρούσε με την παράταξη των Σχολαρίων. Το προσωπικό του δράμα δεν είναι παρά ένα ελάχιστο δείγμα της σοβαρής πολιτικής κρίσης που κλυδώνιζε το κράτος της Τραπεζούντας. Η άφιξη του Αλεξίου στην πόλη και ο τερματισμός της εμφύλιας διαμάχης χαιρετίζεται με ενθουσιασμό από το συγγραφέα, καθώς, εκτός των άλλων, πρωτεργάτης της ανόδου του στο θρόνο ήταν ο Νικήτας Σχολάριος, στενός φίλος του Λιβαδηνού.

Στην αυλή του Αλεξίου ο Λιβαδηνός έχαιρε μεγάλης εκτίμησης και ανέλαβε διάφορα αξιώματα. Ωστόσο, συμμετείχε και ο ίδιος ενεργά στη στάση των Σχολαρίων κατά του Αλεξίου στην Κερασούντα, η οποία έληξε με διαπραγματεύσεις τον Οκτώβριο του 1355. Η προσωπική συμμετοχή του Λιβαδηνού στη στάση με τη μερίδα των Σχολαρίων δικαιολογεί τη λεπτομερή αναφορά στα γεγονότα.

Στην Περιήγησιν περιλαμβάνονται πληροφορίες και για επιμέρους θέματα που αφορούν το κράτος της Τραπεζούντας. Συγκεκριμένα, η διήγηση της σύλληψης του Λιβαδηνού από τραπεζουντιακά πλοία στην Περατεία, δηλαδή στην περιοχή της Κριμαίας, οδηγεί στην υπόθεση ότι, αν και η Περατεία την εποχή αυτή δεν αποτελούσε τμήμα του κράτους των Μεγάλων Κομνηνών, ίσως αναγνώριζε την εξουσία τους.