1. Τα αίτια
Ο Γ΄ Μιθριδατικός πόλεμος έχει τις απαρχές του στη συνθήκη της Δαρδάνου, η οποία δεν επικυρώθηκε ποτέ. Όταν απεσταλμένοι από τον Πόντο έφτασαν στη Ρώμη το 78 π.Χ. για την επικύρωση, δεν έγιναν δεκτοί. Και οι δύο πλευρές ήξεραν ότι αυτό θα οδηγούσε ενδεχομένως σε πόλεμο και ο Μιθριδάτης ΣΤ΄άρχισε αμέσως να επιθεωρεί και να αυξάνει τις στρατιωτικές δυνάμεις του. Το 75 π.Χ. οι διεκδικήσεις του Μιθριδάτη στη Βιθυνία θεωρήθηκαν casusbelli, παρόλο που ο άτεκνος βασιλιάς της αποφάσισε να την κληροδοτήσει στη Ρώμη. Μια σύγκρουση των δύο πλευρών ήταν πλέον αναπόφευκτη και, όταν ο βασιλιάς της Βιθυνίας πέθανε στις αρχές του 74 π.Χ., ο Μιθριδάτης εισέβαλε και κατατρόπωσε τη μικρή ρωμαϊκή δύναμη που είχε καταλάβει την περιοχή. Την ίδια χρονιά η αρχιστρατηγία της επίθεσης εναντίον του βασιλιά του Πόντου ανατέθηκε στο στρατηγό Λούκουλλο και στις επαρχίες της Ασίας και της Κιλικίας. Το Λούκουλλο ακολούθησε ως συστράτηγος και ο Γ. Αυρήλιος Κόττας. Οι δυο τους άλλωστε ήταν ύπατοι εκείνη τη χρονιά.
2. Τα γεγονότα
2.1. Λούκουλλος εναντίον Μιθριδάτη ΣΤ΄
Η πρώτη ενέργεια του Λούκουλλου φτάνοντας στην Ασία ήταν να απελευθερώσει το Γ. Αυρήλιο Κόττα, ο οποίος είχε αιχμαλωτιστεί από το Μιθριδάτη ΣΤ΄ στην πολιορκία της Χαλκηδόνας (Üsküdar) της Βιθυνίας. Ο βασιλιάς του Πόντου στη συνέχεια πολιόρκησε την Κύζικο (Kapıdağı), αλλά βρέθηκε και ο ίδιος με τη σειρά του υπό πολιορκία από το Λούκουλλο, ο οποίος τον ανάγκασε να διαφύγει στις αρχές του 73 π.Χ. Έγινε εκκαθάριση της Ασίας από τις εναπομείνασες ποντικές φρουρές και το ποντικό ναυτικό στο Αιγαίο διαλύθηκε, ενώ ακολούθησε η εισβολή στο βασίλειο του Πόντου. Καθ’ όλη τη διάρκεια του 72 π.Χ. ο Λούκουλλος καταδίωκε το Μιθριδάτη και, παρόλο που τον νίκησε στα Κάβειρα (Niksar) του Πόντου, ο βασιλιάς του Πόντου διασώθηκε καταφεύγοντας το 71 π.Χ. στο γαμπρό του, τον Τιγράνη Α΄ της Αρμενίας.
Το μεγαλύτερο διάστημα του έτους 70 π.Χ. το αφιέρωσε ο Λούκουλλος στη διοικητική οργάνωση της Ασίας. Επέβαλε φόρους για να χρηματοδοτήσει την άμυνα της περιφέρειας, αλλά κυρίως εισήγαγε αρκετά μέτρα για να ανακουφίσει τις πόλεις από τα χρέη. Για να ανταποκριθούν στους φόρους που τους είχε επιβάλει ο Σύλλας, οι πόλεις αυτές είχαν δανειστεί υπέρογκα ποσά και ήταν χρεωμένες σε Ρωμαίους φοροεισπράκτορες. Τα μέτρα του Λούκουλλου ήταν σωτήρια και το χρέος αποσβέστηκε μέσα σε 4 χρόνια. Το 69 π.Χ., εφόσον ο Τιγράνης αρνήθηκε να παραδώσει το Μιθριδάτη, ο Λούκουλλος εισέβαλε στην Αρμενία και κατέστρεψε την πρωτεύουσά της, τα Τιγρανόκερτα (Sivan).
Στη συνέχεια, οι εξελίξεις έπαψαν σιγά σιγά να είναι ευνοϊκές για το Λούκουλλο. Οι μεταρρυθμίσεις του στην Ασία τον αποξένωσαν από τους φοροεισπράκτορες, οι οποίοι επινόησαν τρόπους να αφαιρέσουν την Ασία και την Κιλικία από τη δικαιοδοσία του. Παρ’ όλα αυτά, ο Λούκουλλος βάδισε προς την Αρμενία μόνο και μόνο για να διαπιστώσει ιδίοις όμμασι την ανασυγκρότηση της στρατιάς του Μιθριδάτη και την αρχή μιας ανταρσίας στο δικό του στράτευμα, το οποίο δυσανασχετούσε λόγω των μακροχρόνιων εκστρατειών. Ο Μιθριδάτης νίκησε τις δυνάμεις του Λούκουλλου στα Ζήλα το 67 π.Χ. Πλήρης ανταρσία ακολούθησε λίγο αργότερα στο ίδιο έτος, ενώ την ίδια περίοδο αφαιρέθηκαν από το Λούκουλλο και οι εναπομείνασες επαρχίες του, η Βιθυνία και ο Πόντος. Τελικά, με το νόμο του Μανίλιου (lex Manilia) του 66 π.Χ. έχασε τις δικαιοδοσίες του, οι οποίες μεταβιβάστηκαν στον Πομπήιο.
2.2. Πομπήιος εναντίον Μιθριδάτη ΣΤ΄
Ο Πομπήιος είχε μόλις νικήσει τους πειρατές και βρισκόταν στην Κιλικία (66 π.Χ.), όταν πληροφορήθηκε ότι ο νόμος του Μανίλιου τού παραχωρούσε την αρχιστρατηγία του πολέμου εναντίον του Μιθριδάτη. Ο βασιλιάς του Πόντου, από την πλευρά του, πρότεινε ανακωχή, αλλά οι όροι που του έθεσε ο Πομπήιος δεν έγιναν αποδεκτοί. Ως εκ τούτου, ο Μιθριδάτης αποσύρθηκε εντός των ορίων της επικράτειάς του. Κατάφερε να διαφύγει μιας πολιορκίας στη Δάστεινα (Pürk), αλλά στη συνέχεια ηττήθηκε στο φαράγγι του Belgazi.
Σε αυτό το σημείο ο Μιθριδάτης εγκαταλείφθηκε από το μέχρι πρότινος σύμμαχό του Τιγράνη και επιπλέον οι Πάρθες άρχισαν διαπραγματεύσεις με τον Πομπήιο. Αναγκάστηκε λοιπόν να διαφύγει στην Κολχίδα. Ο Πομπήιος έστειλε δυνάμεις να τον καταδιώξουν, ενώ ο ίδιος κατευθύνθηκε προς την Αρμενία. Ανέτρεψε τον Τιγράνη, αλλά μετά τον αποκατέστησε στο βασίλειό του ως φίλο και σύμμαχο πλέον της Ρώμης. Οι Ρωμαίοι πέρασαν το χειμώνα (Δεκέμβριος του 66 π.Χ.) στις όχθες του ποταμού Κύρνου, όπου απέκρουσαν μια επίθεση των όμορων Αλβανών, οι οποίοι αναγκάστηκαν να παραδοθούν.
Οι γειτονικοί Ίβηρες αρχικά επιχείρησαν μια ψεύτικη διαπραγμάτευση με σκοπό να προετοιμάσουν την επίθεσή τους, την οποία προέβλεψε ο Πομπήιος, που τους νίκησε την άνοιξη του 65 π.Χ. κοντά στον Πέλωρο ποταμό, οπότε ήρθαν και εκείνοι σε συμφωνία. Ακολούθησε ρωμαϊκή εισβολή στην ίδια την Κολχίδα, αλλά ο Μιθριδάτης κατάφερε εκ νέου να διαφύγει και ο Πομπήιος επέστρεψε για να αντιμετωπίσει έναν επαναστάτη στην Αλβανία,1αφήνοντας πίσω το ρωμαϊκό στόλο να αποκλείει τα λιμάνια της Μαύρης θάλασσας. Οι Αλβανοί εξουδετερώθηκαν σε μια μάχη στον ποταμό Άβα. Ο Πομπήιος πέρασε όλο το υπόλοιπο έτος προσπαθώντας να σταθεροποιήσει τις σχέσεις του με φύλα του Καυκάσου και της Κασπίας. Επίσης, έγιναν διαπραγματεύσεις με τους Πάρθες, που είχαν συνάψει συνθήκες με τη Ρώμη από την εποχή του Σύλλα, αλλά ανησυχούσαν για τη συνεχώς αυξανόμενη δύναμη του Πομπήιου και τη στάση του απέναντι στην Αρμενία. Ο Πομπήιος αποσύρθηκε από την Αλβανία και πέρασε το χειμώνα του 65-64 π.Χ. στη Μικρά Αρμενία, όπου κατέλαβε ορισμένα φρούρια τα οποία ανήκαν στο Μιθριδάτη.
Στις αρχές του 64 π.Χ. ο Πομπήιος κατευθύνθηκε προς την Αμισό και άρχισε τις διαπραγματεύσεις για τη διοίκηση της Ανατολής. Από εκεί ταξίδεψε στη Συρία και την Αραβία, όπου ήδη δραστηριοποιούνταν οι λεγεώνες του. Έφτασε στην Καππαδοκία διασχίζοντας τον Άλυ ποταμό. Έπειτα από μια επίσκεψη στην Κομμαγηνή και την Κιλικία, ο Πομπήιος μετέβη στη Συρία. Στην Αντιόχεια πέρασε τον περισσότερο χρόνο του ασχολούμενος με θέματα διοικητικής αναδιοργάνωσης. Βαδίζοντας προς τη Δαμασκό ενεπλάκη στον ιουδαϊκό εμφύλιο πόλεμο. Οι δύο πρωταγωνιστές του, ο Αριστόβουλος και ο Υρκίνος, παρουσιάστηκαν στον Πομπήιο. Παρ’ όλα αυτά το ζήτημα δε βρήκε τη λύση του και ο Πομπήιος πολιόρκησε τον Αριστόβουλο στην Ιερουσαλήμ. Η άλωση της πόλης σήμανε το τέλος του πολέμου. Πριν συμβεί αυτό, ωστόσο, κυκλοφόρησε η είδηση ότι ο Μιθριδάτης αυτοκτόνησε, βρισκόμενος σε απόγνωση που δεν μπορούσε να προβάλει περαιτέρω αντίσταση. Ο Πομπήιος έσπευσε στην Αμισό για να δει το ταριχευμένο πτώμα και να ολοκληρώσει τις διοικητικές μεταρρυθμίσεις του. Έτσι, έχοντας ολοκληρώσει την αποστολή του, επέστρεψε στη Ρώμη το 62 π.Χ.
3. Αποτέλεσμα
Το τέλος του πολέμου αποτέλεσε τον επίλογο σχεδόν 40 χρόνων συγκρούσεων μεταξύ του Μιθριδάτη και της Ρώμης. Συνέπεια του Γ΄ Μιθριδατικού πολέμου ήταν η διοικητική αναδιοργάνωση της Ανατολής από τον Πομπήιο και οι νέες ρωμαϊκές κτήσεις στην Ασία, οι οποίες διατηρήθηκαν για αιώνες.