1. Πηγές – Γεγονότα

Τα γεγονότα της εκστρατείας περιγράφονται στο ψήφισμα του δήμου των Χερσονησιτών, προς τιμήν του Διόφαντου Σινωπέα, υιού του Ασκληπιόδωρου και στρατηγού του Μιθριδάτη ΣΤ΄ Ευπάτορα, επί μαρμάρινης βάσης αγάλματος.¹

Η προϊστορία της εκστρατείας του Διόφαντου ξεκινάει το 179 π.Χ., όταν οι πολίτες της πόλης της Χερσονήσου της Ταυρικής σύναψαν συμφωνία με το βασιλιά του Πόντου Φάρνακη Α΄.² Οι Χερσονησίτες, όντας αντιμέτωποι με τον κίνδυνο σκυθικής εισβολής, προχώρησαν στη συμφωνία, με όρο την υποχρέωση του Φαρνάκη να παρέχει στη Χερσόνησο βοήθεια, σε περίπτωση που οι γειτονικές φυλές αρχίσουν εχθροπραξίες κατά της πόλης ή της χώρας της.

Οι φόβοι των Χερσονησιτών δεν άργησαν να επιβεβαιωθούν. Οι Σκύθες, με επικεφαλής το βασιλιά Πάλακο, επιτέθηκαν σε περιοχή που ανήκε στην πόλη και πολύ σύντομα η Χερσόνησος έχασε όλες τις κτήσεις της στη δυτική Ταυρική. Υπ’ αυτές τις συνθήκες, οι Χερσονησίτες ζήτησαν βοήθεια από τον Πόντο, όπου από το 111 π.Χ. βασίλευε ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ. Για την υπεράσπιση της Χερσονήσου, ο Μιθριδάτης έστειλε στην Ταυρική 6.000 οπλίτες, υπό τη διοίκηση του στρατηγού Διόφαντου, το έτος 110 π.Χ.³ Η επέμβαση του Μιθριδάτη αποσκοπούσε μακροπρόθεσμα στην εδραίωσή του στα βόρεια παράλια του Εύξεινου Πόντου, πράγμα που θα του παρείχε στρατηγικά πλεονεκτήματα στην πάλη με τη Ρώμη για την επιρροή στη Μικρά Ασία. Τα ακόλουθα γεγονότα περιγράφονται στο κείμενο του ψηφίσματος.

Ο Διόφαντος επιτέθηκε εναντίον των Σκυθών στην περιοχή του βόρειου κόλπου της σημερινής Σεβαστούπολης. Οι Σκύθες νικήθηκαν και ο Πάλακος υποχώρησε προς τη στέππα. Για να εξασφαλίσει τα μετόπισθεν, ο Διόφαντος υπέταξε τους Ταύρους και ίδρυσε στη γη τους μια πόλη, την Ευπατόρια, κοντά στην παλαιά δωρική αποικία της Κερκινίτιδας.⁴ Από εκεί κατευθύνθηκε προς το Βόσπορο, όπου «πολλὰς καὶ μεγάλας ἐν ỏλίγωι χρόνωι πράξεις ἐπιτελέσας», επέστρεψε στη Χερσόνησο. Αυτό το χωρίο του ψηφίσματος αφορά πιθανότατα στη διευθέτηση των προβλημάτων με τους Σκύθες. Κατά μία αρκετά βάσιμη άποψη, το πρώτο ταξίδι του Διόφαντου στο Παντικάπαιο είχε σκοπό να αποτρέψει την από κοινού πολεμική δράση Σκυθών και Κιμμερίου Βοσπόρου στα μετόπισθέν του. Το γεγονός ότι το κράτος του Βοσπόρου πλήρωνε στους Σκύθες τακτική εισφορά θα μπορούσε να σημαίνει την ύπαρξη συμμαχίας μεταξύ τους.⁵ Θεωρείται επίσης ότι κατά την πρώτη εμφάνισή του στο Βόσπορο, ο Διόφαντος κατάφερε ν’ αποσπάσει από το βασιλιά Παιρισάδη Ε΄ την υπόσχεση να παραδώσει την εξουσία του στο Μιθριδάτη,⁶ αφού ο ίδιος ο Παιρισάδης δεν ήταν σε θέση ν’ αντιμετωπίσει τους βαρβάρους χωρίς υποστήριξη. Έχοντας ολοκληρώσει την αποστολή του στην Ταυρική, ο Διόφαντος μαζί με το στρατό του επέστρεψε στη Σινώπη.

Μετά από ένα χρόνο περίπου,⁷ οι Σκύθες άρχισαν πάλι εχθροπραξίες εναντίον της Χερσονήσου και ανακατέλαβαν τα σκυθικά οχυρά, τα οποία οι Χερσονησίτες και ο Διόφαντος άφησαν χωρίς φρουρά. Σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα, οι Σκύθες ανακατέλαβαν και όλη τη δυτική Ταυρική και ο Πάλακος ξεκίνησε την πολιορκία της Χερσονήσου. Η φρουρά, που ο Διόφαντος άφησε στη Χερσόνησο, περικυκλώθηκε από τους Σκύθες στο κοντινό προς την πόλη ακρωτήριο Κτενούς, που ήταν οχυρωμένο με τείχος και τάφρο. Για να εξοντώσουν τη φρουρά, οι Σκύθες άρχισαν να πετούν καλάμια στην τάφρο και οι Έλληνες τα έκαιγαν τη νύχτα. Στη διάρκεια της πολιορκίας, οι Χερσονησίτες καταφέραν να κατασκευάσουν πρόχωμα, που ένωνε τη Χερσόνησο με το ακρωτήριο. Αλλά επειδή η κατάσταση παρέμενε δύσκολη, οι Χερσονησίτες κάλεσαν και πάλι το Διόφαντο. Ο Διόφαντος επέστρεψε στην Ταυρική και ο Πάλακος αναγκάστηκε να αποχωρήσει από τη Χερσόνησο. Ωστόσο, εν όψει του χειμώνα και ο Διόφαντος αναγκάστηκε να μεταφέρει τις επιχειρήσεις του στη βορειοδυτική Ταυρική, όπου ασχολήθηκε πρωτίστως με την εκδίωξη των Σκυθών από την Κερκινιτίδα και τον Καλό Λιμένα,⁸ που ήταν κτήσεις της Χερσονήσου. Ο Διόφαντος ανακατέλαβε την Κερκινιτίδα, αφήνοντας τους Χερσονησίτες να πολιορκούν τον Καλό Λιμένα, ο οποίος και έπεσε πιθανότατα τον ίδιο χειμώνα.

Επωφελούμενος από το γεγονός ότι οι δυνάμεις του Διόφαντου ήταν απασχολημένες στη δυτική Ταυρική, ο Πάλακος πρόλαβε να συγκεντρώσει μεγάλο στρατό και να συμμαχήσει με τη φυλή των Ροξολάνων, επικεφαλής των οποίων ήταν ο βασιλιάς Τάσιος, συμμαχία που του προσέφερε επιπλέον 50.000 ιππείς. Στη μάχη που ακολούθησε όμως, οι Σκύθες νικήθηκαν από το Διόφαντο.

Μετά τη νίκη αυτή, ο Διόφαντος επέστρεψε στη Χερσόνησο, απ’ όπου εξεστράτευσε μαζί με τους Χερσονησίτες στην κεντρική Ταυρική, αναγκάζοντας τους Σκύθες να του παραδώσουν τα οχυρά Χαβαίοι και Νεάπολη, καθώς και ν’ αναγνωρίσουν την εξουσία του Μιθριδάτη. Ο Πάλακος υποχώρησε και πάλι προς τη στέππα. Η μετέπειτα τύχη του είναι άγνωστη.

Μετά την ολοκλήρωση του πολέμου με τους Σκύθες, ο Διόφαντος έφτασε στο Βόσπορο, όπου σύμφωνα με το ψήφισμα, «κατέστησε τα πράγματα προς όφελος του Μιθριδάτη». Προφανώς επρόκειτο για την παράδοση της εξουσίας του Παιρισάδη Ε΄ στο Μιθριδάτη, γεγονός που εξόργισε τους Σκύθες του περιβάλλοντος του τελευταίου Σπαρτοκίδη, οι οποίοι υποστηρίζονταν πιθανότατα από τον Πάλακο. Κι έτσι, την ίδια περίοδο που ο Διόφαντος ήταν απασχολημένος με διαπραγματεύσεις, δηλαδή την άνοιξη του 107 π.Χ.,⁹ κάποιοι από το περιβάλλον του Σκύθη Σαύμακου εξεγέρθηκαν, δολοφόνησαν το βασιλιά Παιρισάδη και οργάνωσαν συνωμοσία εναντίον του Διόφαντου.¹⁰ Ο Διόφαντος πρόλαβε να καταφύγει στη Χερσόνησο, όπου άρχισε να συγκεντρώνει στρατό και στόλο, αλλά αναγκάστηκε να περιμένει βοήθεια από τον Πόντο. Μόνο την επόμενη χρονιά ο Διόφαντος ξεκίνησε για το Βόσπορο και κατέλαβε αρχικά τη Θεοδοσία και μετά το Παντικάπαιο·¹¹ «τοὺς αἰτίους τᾶς ἐπαναστάσεο[ς] τιμωρησάμενος. ... τὰ δὲ πράγματα ἀνεκτ[ά]σατο βασιλεῖ Μιθραδάται Εὐπάτορι.» Τις πληροφορίες του ψηφίσματος συμπληρώνει ο Στράβων, ο οποίος κάνοντας μνεία για τον Κιμμέριο Βόσπορο αναφέρεται σε μια περιοχή, όπου κυβερνούσαν δυνάστες «μέχρι Παιρισάδου τοῦ Μιθριδάτῃ παραδόντος τὴν ἀρχήν».¹² Υπολογίζεται ότι ο Κιμμέριος Βόσπορος βρισκόταν υπό την εξουσία του Σαύμακου για έναν περίπου χρόνο.¹³ Οι λεπτομέρειες της πολιτικής του παραμένουν άγνωστες.

2. Αποτίμηση

Η εκστρατεία του Διόφαντου είναι στην ουσία μια επιχείρηση με δύο σκέλη· το στρατιωτικό και το διπλωματικό. Το στρατιωτικό σκέλος της εκστρατείας αφορούσε στην πολεμική δράση του Διόφαντου κατά των Σκυθών, ως στρατηγού. Η διπλωματική του δραστηριότητα επικεντρώθηκε στον Κιμμέριο Βόσπορο και αποσκοπούσε στην ειρηνική ενσωμάτωση του βασίλειου του Βοσπόρου στο κράτος του Πόντου. Και οι δύο στόχοι τελικά επιτεύχθηκαν. Οι Σκύθες νικήθηκαν και το βασίλειο του Βοσπόρου παραδόθηκε στο Μιθριδάτη, παρά τις όποιες δυσκολίες. Ως στρατηγός, ο Διόφαντος, αντί για μία νικηφόρα εκστρατεία αναγκάστηκε ουσιαστικά να πραγματοποιήσει και δεύτερη. Ως διπλωμάτης, δεν υπολόγισε τη δύναμη της βοσποριανής αντιπολίτευσης και τα εσωτερικά πολιτικά προβλήματα στο βασίλειο του Βοσπόρου και εξαναγκάστηκε, παράλληλα με την εφαρμογή καθαρά διπλωματικών μέσων, να χρησιμοποιήσει και στρατιωτική δύναμη.

Εάν το στρατιωτικό σκέλος της αποστολής του Διόφαντου είναι σε γενικές γραμμές κατανοητό, το διπλωματικό σκέλος δεν είναι ξεκάθαρο. Η ασάφεια του ψηφίσματος όσον αφορά στο Σαύμακο αφήνει πολλά περιθώρια για την ερμηνεία του ρόλου του στο Παντικάπαιο και την ουσία της εξέγερσης. Το ψήφισμα σιωπά για το ποιός ήταν ο Σαύμακος, από πού προέκυψαν οι Σκύθες στο Παντικάπαιο και γιατί ο Παιρισάδης παρέδωσε την εξουσία του. Παλαιότερα επικρατούσε η άποψη, ότι ο Σαύμακος ήταν σκλάβος και τα περιγραφόμενα γεγονότα ερμηνεύονταν ως εξέγερση σκλάβων. Σύμφωνα μ’ αυτή την άποψη, η λέξη «εκθρέψαντος»¹⁴ του ψηφίσματος ερμηνευόταν ως ένδειξη του ότι ο Σαύμακος ήταν δούλος.¹⁵ Εκφράστηκε και μια προσεκτικότερη άποψη, που αμφισβητούσε την κοινωνική κατάταξη του Σαύμακου στους δούλους και μιλούσε για επανάσταση των Σκυθών εναντίον του βασιλιά του Βοσπόρου.¹⁶ Τελευταία, κανείς πλέον δεν αμφιβάλλει, ότι η εξέγερση του Σαύμακου ήταν πραξικόπημα, που προκλήθηκε από το γεγονός της παράδοσης της βασιλικής εξουσίας στο Μιθριδάτη και αποσκοπούσε στην ανατροπή αυτής της πράξης.¹⁷ Επιπλέον, κανείς δεν αμφιβάλλει ότι πίσω απ’ αυτό το πραξικόπημα κρύβονταν τα συμφέροντα των Σκυθών και πιθανότατα των ομοϊδεατών του νικημένου Παλάκου, οι οποίοι βρέθηκαν στο Παντικάπαιο.

Για την παρουσία των Σκυθών στο Παντικάπαιο υπάρχουν σήμερα δύο υποθέσεις. Η πρώτη¹⁸ βασίζεται στο γεγονός ότι η ουσιαστική διαμάχη του Διόφαντου με τους Σκύθες έλαβε χώρα στην κεντρική Ταυρική, όπου βρίσκονταν τα κύρια οχυρά των Σκυθών. Οι Σκύθες, μόλις έμαθαν για την παράδοση του Βοσπόρου στο Μιθριδάτη, εισέβαλαν στο Παντικάπαιο, οδηγούμενοι από το Σαύμακο, που ανήκε πιθανότατα στη σκυθική βασιλική οικογένεια, για να αποτρέψουν την αλλαγή της διάταξης των δυνάμεων. Η δεύτερη υπόθεση¹⁹ βασίζεται στη μόνιμη παρουσία των Σκυθών στο Παντικάπαιο στα τέλη του 2ου αι. π.Χ. Είναι πολύ πιο πειστική, αφού σύμφωνα με το ψήφισμα των Χερσονησιτών, οι Σκύθες φαίνεται να βρίσκονται στο Παντικάπαιο ταυτόχρονα με το Διόφαντο. Επιπλέον, το ψήφισμα δεν κάνει λόγο για κάποια εισβολή. Η λέξη «εκθρέψαντος» του ψηφίσματος προδίδει ότι ο Σαύμακος ανήκε στο κοντινό περιβάλλον του βασιλιά του Βοσπόρου.

Την παρουσία των Σκυθών στο Παντικάπαιο και τους πιθανούς δυναστικούς δεσμούς των μελών της σκυθικής βασιλικής οικογένειας με το βοσποριανό βασιλικό οίκο επίσης υποστηρίζει μία αναθηματική επιγραφή του τέλους του 2ου αι. π.Χ., στην οποία αναφέρεται η κόρη του βασιλιά των Σκυθών Σκιλούρου.²⁰ Η σημαντική κοινωνική θέση του Σαύμακου φαίνεται και από το γεγονός ότι ο Διόφαντος δεν τον τιμώρησε, όπως τους άλλους υπαίτιους της εξέγερσης, αλλά τον έστειλε στη Σινώπη. Η σχέση του Σαύμακου και με τους δύο βασιλικούς οίκους είναι πολύ πιθανή· άλλωστε τα γεγονότα στο Παντικάπαιο θυμίζουν έντονα αυλικό πραξικόπημα, ο απώτερος σκοπός του οποίου ήταν η αποτροπή της αλλαγής του συσχετισμού των δυνάμεων στην Ταυρική, η εγκαθίδρυση στο Βόσπορο σκυθικού «προτεκτοράτου» και η εκδίωξη των στρατευμάτων του Διόφαντου από την περιοχή.

Όσον αφορά στα αίτια της παράδοσης της βασιλικής εξουσίας από τον Παιρισάδη στο Μιθριδάτη, μία υπόθεση συσχετίζει το γεγονός με το ότι ο βασιλιάς του Βοσπόρου δεν είχε διαδόχους. Ωστόσο, η υπόθεση αυτή δεν μπορεί να τεκμηριωθεί, αλλά ούτε και να εξηγήσει αυτό καθαυτό το γεγονός. Εξίσου ατεκμηρίωτη είναι και η υπόθεση ότι μεταξύ βοσποριανής δυναστείας και Μιθριδάτη υπήρχε δυναστική συγγένεια, βάσει της οποίας ο Μιθριδάτης μπορούσε να θεωρηθεί πιθανός διάδοχος του βοσποριανού θρόνου. Πολύ πιο πιθανή είναι η εξήγηση ότι ο Μιθριδάτης απέκτησε την εξουσία στο Βόσπορο με το δικαίωμα του ισχυρού. Τα ακόλουθα γεγονότα έδειξαν ότι οι ελληνικές πόλεις του βόρειου Εύξεινου, ανεξαρτήτως από το πολιτειακό τους καθεστώς, η μία μετά την άλλη, αποδέχτηκαν την εξουσία του βασιλιά του Πόντου. Άλλωστε, το ψήφισμα προς τιμήν του Διόφαντου μαρτυρεί ότι και οι Σκύθες αναγκάστηκαν να κάνουν το ίδιο, τουλάχιστον προσωρινά. Στην ουσία, οι ελληνικές πόλεις είχαν μία μόνο ακόμα επιλογή, να βρεθούν υπό την εξουσία των Σκυθών. Ως αποτέλεσμα της εκστρατείας του Διόφαντου, ο Κιμμέριος Βόσπορος, η Χερσόνησος η Ταυρική και μετέπειτα η Ολβία, δηλαδή ολόκληρη σχεδόν η περιοχή του βόρειου Εύξεινου βρέθηκε υπό την εξουσία του βασιλιά του Πόντου.

Η εκστρατεία του Διόφαντου έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην καταστροφή του σκυθικού βασιλείου, στην πτώση της δυναστείας των Σπαρτοκιδών στον Κιμμέριο Βόσπορο και στην υποταγή του βόρειου Εύξεινου στο Μιθριδάτη ΣΤ΄ Ευπάτορα. Από την άποψη αυτή είναι ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα της Αρχαιότητας.