Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Εύξεινος Πόντος

1. Οι ιδιότητες του Ηρακλή στον Εύξεινο Πόντο

Ο Ηρακλής, ο αήττητος γιος του Δία, συνδέθηκε με τις μυθολογικές παραδόσεις του Εύξεινου από την εποχή της ίδρυσης των αποικιών. Από τις πλέον δημοφιλείς μορφές της ελληνικής μυθολογίας, με ανατολικές καταβολές και με πρόσβαση εξίσου στο ηρωικό-χθόνιο και στο θεϊκό επίπεδο,¹ ο Ηρακλής εμφανίζεται στον Εύξεινο άλλοτε ως ιδρυτής και προστάτης πόλεων και άλλοτε ως πρόγονος των τοπικών φύλων, νομιμοποιώντας τον αποικισμό και συνδέοντας ιδεολογικά όλη την περιοχή του Εύξεινου με τον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Άλλωστε η σύνδεση του Ηρακλή με την αποικιστική πρακτική ήταν κατανοητή ήδη στην Αρχαιότητα.²

2. Ηράκλεια Ποντική

Ο ρόλος του ως ιδρυτή, επώνυμου ήρωα, απελευθερωτή και προστάτη είναι εμφανής στην περίπτωση της Ηράκλειας Ποντικής,³ που φέρει το όνομά του.⁴ Η ιδέα του Ηρακλή ως προστάτη και συμμάχου του τοπικού φύλου των Μαριανδυνών,⁵ που τοποθετείται στην περίοδο της αργοναυτικής εκστρατείας, με αποτέλεσμα την παραχώρηση στους αποίκους γης για την ίδρυση της πόλης, αποτυπώθηκε στο μύθο που παραδίδει ο Απολλώνιος Ρόδιος.⁶ Με την Ηράκλεια Ποντική, όπου η μυθολογική παράδοση τοποθετεί το σημείο της καθόδου του Ηρακλή στον Άδη,⁷ συνδέεται και ο σχετικός με τον Κέρβερο άθλος του Ηρακλή.⁸ Η μορφή του ταυτίστηκε σταδιακά, κατά μία άποψη, με τον τοπικό ήρωα Ίδμωνα και τη χερσόνησο της Αχερουσίας, όπου φαίνεται να υπήρχε ιερό του και η συνδεόμενη μ’ αυτό το ιερό σπηλιά που οδηγούσε στον Άδη.⁹ Η σημασία της λατρείας του στην Ηράκλεια, ιδίως κατά την Ελληνιστική εποχή επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι ο Πτολεμαίος Γ΄ ο Ευεργέτης έχτισε εκεί, με δικά του χρήματα, ναό του Ηρακλή από μάρμαρο.¹⁰

3. Ιερά, επιγραφές, νομίσματα και γλυπτές απεικονίσεις

3.1. Κλασική εποχή

Εκτός της Ηράκλειας, στις αποικίες των νότιων παραλίων του Εύξεινου γενικά, ο Ηρακλής λατρεύτηκε μαζί με άλλες θεότητες, χωρίς ωστόσο η λατρεία του να παρουσιάσει ιδιαίτερη ανάπτυξη. Παραστάσεις του βρίσκουμε ενίοτε στα νομίσματα της Αμισού,¹¹ όπου επιγραφικώς μαρτυρείται η παρουσία της λατρείας του ως θεού κατά την Πρώιμη Ρωμαϊκή εποχή. Ως θεός ο Ηρακλής λατρεύτηκε πιθανότατα και στην Αγχίαλο.¹² Την ίδια εικόνα έχουμε και στα δυτικά παράλια του Εύξεινου, όπου μόνο για την Κάλλατη υπάρχουν στοιχεία που μαρτυρούν το σημαντικό ρόλο της λατρείας του Ηρακλή ως θεού. Άλλωστε, στη δωρική Κάλλατη υπήρχε και ναός, αφιερωμένος σ’ αυτόν.¹³ Το γεγονός ότι ο Ηρακλής παριστανόταν στα νομίσματα της πόλης των πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων ως Κτίστης είναι ενδεικτικό του ρόλου του στην Κάλλατη, ως επωνύμου ήρωα.¹⁴

Στις άλλες πόλεις της περιοχής τα στοιχεία για τη λατρεία του είναι σποραδικά και ελάχιστα. Οι επιγραφές της Ρωμαϊκής περιόδου με το όνομά του, που βρίσκουμε στην Οδησσό,¹⁵ συνηγορούν πιθανότατα σε κάποια ανάπτυξη της λατρείας του, κάτω από την επιρροή της Ρώμης. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η απεικόνιση του Ηρακλή με ρόπαλο πλάι στη Μητέρα των θεών ή την Κυβέλη επί θρόνου, στο ενεπίγραφο ανάγλυφο του 2ου-3ου αι. μ.Χ. από την Οδησσό,¹⁶ που παραπέμπει στη στενή σχέση των δύο λατρειών και επιβεβαιώνει τη σταθερή ένταξη του Ηρακλή στις πανάρχαιες ελληνικές λατρείες, σ’ όλη τη διάρκεια της Αρχαιότητας. Πιθανόν σ’ αυτό ακριβώς να οφείλεται και το γεγονός ότι η λατρεία του στις περισσότερες πόλεις του Εύξεινου δεν ξεπέρασε τα πλαίσια της λατρείας του ως ήρωα και είχε, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις, περιορισμένη διάδοση.¹⁷

Αντίθετα, σύμφωνα με την αποικιστική πρακτική, η λατρεία του Ηρακλή επεκτάθηκε στη Χερσόνησο της νοτιοδυτικής Ταυρικής,¹⁸ αποικία της Ηράκλειας της Ποντικής, όπου τον βρίσκουμε να λατρεύεται σε οικιακά κυρίως ιερά, γεγονός που αποτελεί ένδειξη της διάδοσης και του χαρακτήρα της λατρείας του. Κύριο στοιχείο της οικιακής λατρείας του Ηρακλή ήταν οι απεικονίσεις του ροπάλου ως κύριου συμβόλου του, ενώ σπανιότερα απαντούν αναθηματικές επιγραφές ή γλυπτές παραστάσεις του.¹⁹ Από ευρήματα που προέρχονται από ιερό με βωμό που αποκαλύφθηκε στη Χερσόνησο του Στράβωνα, πλησίον της Χερσονήσου, συνάγεται ότι ο Ηρακλής λατρευόταν εδώ μαζί με τις κύριες θεότητες της πόλης.²⁰ Ωστόσο, όπως δείχνουν οι παραστάσεις του σε ανάγλυφες κυρίως σκηνές τράπεζας, στη Χερσόνησο ο Ηρακλής συνδέθηκε πρωτίστως με τη γεωργία, στην οποία παραπέμπει η παράσταση του ταύρου ως συμβόλου του στα νομίσματα της πόλης την Ελληνιστική εποχή.²¹ Στα τέλη της περιόδου η λατρεία του στη Χερσόνησο ισχυροποιείται, όπως δείχνει η αποτύπωση της κεφαλής του αντί της κεφαλής της Αθηνάς της Παρθένου στον εμπροσθότυπο των νομισμάτων της Χερσονήσου.²² Σταθερά αναπτύσσεται εδώ η λατρεία του και κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, όπως φαίνεται από τα αρχαιολογικά στοιχεία και από την ύπαρξη μήνα αφιερωμένου σ΄αυτόν.²³

Ως ιερός πρόγονος των Σκυθών και άλλων τοπικών φύλων εμφανίζεται ο Ηρακλής στον Ηρόδοτο, που αποδίδει τη σχετική με το δέκατο άθλο του ήρωα μυθολογική παράδοση, η οποία τον εξυψώνει στο θεϊκό επίπεδο, μέσω της ένωσής του με την τοπική θεά,²⁴ προβάλλοντας ουσιαστικά το δικαίωμα των αποίκων για επέκταση της εξουσίας τους σ’ όλη την περιοχή της αρχαίας Σκυθίας.²⁵

Κατά μία άποψη, στο συγκεκριμένο μύθο βασίστηκε η ίδρυση από τους Βορυσθενείς ή τους Ολβιοπολίτες του ιερού του Ηρακλή στην Υλαία, ως προστάτη των συνόρων, το α΄ ήμισυ του 6ου αι. π.Χ. Η παρακμή της λατρείας του σ’ αυτή την περιοχή τοποθετείται στο β΄ ήμισυ του 5ου-α΄ ήμισυ του 4ου αι. π.Χ.,²⁶ άποψη που δεν επιβεβαιώνεται αρχαιολογικώς. Ωστόσο τα ελάχιστα στοιχεία για τη λατρεία του στην Ολβία τοποθετούνται κυρίως στα τέλη των Ελληνιστικών χρόνων, την περίοδο των αναπτυγμένων σχέσεων της Ολβίας με τη Χερσόνησο, όταν στα νομίσματα της πόλης αρχίζουν να εμφανίζονται παραστάσεις του Ηρακλή. Στην ίδια περίοδο χρονολογείται και το σπάνιο ειδώλιο ξαπλωτού Ηρακλή με λεοντή, που προέρχεται πιθανότατα από τη Χερσόνησο.²⁷

3.2 Ελληνιστική εποχή

Κατά την Ελληνιστική εποχή, την περίοδο της αναβίωσης των ελληνικών παραδόσεων, στην ηρωική του υπόσταση βασίστηκε η λατρεία του ως προστάτη των εφήβων και κατ’ επέκταση των γυμνασίων και των παλαιστρών.²⁸ Στην Ιστρία, η λατρευτική ένωση των Ηρακλειωτών δεν αποκλείεται να συνδέεται με τη λατρεία του.²⁹ Ως προστάτης των εφήβων ο Ηρακλής λατρεύτηκε επίσης στη Μεσημβρία ³⁰ και στην Αμισό.³¹

Η περιοχή του Δνείστερου και η πόλη Τύρας, ως τόπος λατρείας του Ηρακλή συνδέθηκαν με τον ήρωα μέσω της παράδοσης για την ύπαρξη σ’ αυτή την περιοχή αποτυπώματος του ποδιού του.³² Χαρακτηριστικό στοιχείο της διάδοσης της λατρείας του στην περιοχή του Κιμμερίου Βοσπόρου είναι ο αιτιολογικός μύθος περί του ιερού Απάτουρον πλησίον της Φαναγόρειας, που τον συνδέει με τη λατρεία της Αφροδίτης.³³ Επιπλέον, στη σχέση του με τη λατρεία του Απόλλωνα φαίνεται να οφείλεται η εμφάνιση, την περίοδο της διακυβέρνησης των Σπαρτοκιδών, παραστάσεών του ή των συμβόλων του στα νομίσματα του Βοσπόρου.³⁴ Η λατρεία του παρουσιάζει άνοδο στο Βόσπορο κατά την κρίσιμη περίοδο των Ύστερων Ελληνιστικών χρόνων, όταν παρατηρείται στροφή προς τις ελληνικές παραδόσεις.³⁵

3.3 Ρωμαϊκή εποχή

Διαφορετική εικόνα παρουσιάζει στο Βόσπορο η λατρεία του Ηρακλή κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, όταν όπως δείχνουν επιγραφές του Παντικαπαίου, της Φαναγόρειας και της Ερμώνασσας,³⁶ ο Ηρακλής εμφανιζόταν ως ο ηρωικός πρόγονος των βασιλέων του Βοσπόρου, πράγμα που αποσκοπούσε στην ισχυροποίηση της βασιλικής εξουσίας.³⁷ Το σημαντικό χαρακτήρα της λατρείας του Ηρακλή στο Βόσπορο τη συγκεκριμένη περίοδο επιβεβαιώνουν και τα αρχαιολογικά δεδομένα.³⁸ Χαρακτηριστική είναι η απεικόνιση των δώδεκα άθλων του Ηρακλή σε τάφο σκαλισμένο σε βράχο στη Γοργίππια,³⁹ που ενισχύει την άποψη των μελετητών για το χθόνιο κυρίως χαρακτήρα της λατρείας του Ηρακλή στο Βόσπορο.⁴⁰

Τέλος, στα ανατολικά παράλια του Πόντου στην περιοχή του Καυκάσου, η λατρεία του Ηρακλή βασίστηκε στο μύθο του Προμηθέα, πράγμα που επιβεβαιώνεται και αρχαιολογικά, από ευρήματα με την απεικόνιση του Ηρακλή στην Κολχίδα και στο λατρευτικό κέντρο Βάνι.⁴¹ Σημαντικό ρόλο στην ενίσχυση της λατρείας του Ηρακλή στην περιοχή της Κολχίδας δεν αποκλείεται να έπαιξε και η Αθήνα, η οποία είχε ιδιαίτερα αναπτυγμένες οικονομικές σχέσεις με τις πόλεις Φάσις και Διοσκουριάς, την περίοδο του 5ου-4ου αι. π.Χ.

4. Συμπέρασμα

Σε κάθε περίπτωση ο Ηρακλής, χαρακτηριστική μορφή της ελληνικής μυθολογίας, άρρηκτα συνδεδεμένος με τα ιδεώδη του αρχαίου ελληνικού κόσμου, διατήρησε στον Εύξεινο τον αυτόχθονα χαρακτήρα του, συνδέοντας τις δωρικές, τις ιωνικές και τις τοπικές παραδόσεις του Εύξεινου και διατηρώντας γενικά το ρόλο του ως ήρωα και θεού, στα πλαίσια της λαϊκής θρησκείας.

1. Πίνδ., Νέμεσις, 3.22· Ηρ. 2.44.

2. Δίων Χρ. 47.3-4.

3. Βλ. ενδεικτικά: Hannell, Κ., Megarische studien (Lund 1934), σελ. 26-29, 202-203· Сапрыкин, С. Ю., «О культе Геракла в Херсонесе и Гераклее в эпоху эллинизма», СА 1 (1978), σελ. 38-52.

4. Ιουστ. 16.3.4-7.

5. Βλ. και Παυσ. 5.26.7 για τη σχετική με τους άθλους του Ηρακλή αφιέρωση των Ηρακλειωτών στο ναό του Δία στην Ολυμπία.

6. Απολλ. Ρ. 2.780-800· Сапрыкин, С. Ю., Гераклея Понтийская и Херсонес Таврический (Москва 1986), σελ. 25.

7. Ξεν., Αν. 6.2.2.

8. Сапрыкин, С. Ю., «О культе Геракла в Херсонесе и Гераклее в эпоху эллинизма», СА 1 (1978), σελ. 39, 44.

9. Сапрыкин, С. Ю., «О культе Геракла в Херсонесе и Гераклее в эпоху эллинизма», СА 1 (1978), σελ. 43-44.

10. Μέμν. 25.1.

11. Waddington, W. – Babelon, E. – Reinach, Th., Recueil general des monnaies grecues d’ Asie Mineure 1 (Paris 1925), αρ. 23, 39-40, 77 κ.ε.

12. Βλ. αντίστοιχα: IG XIV 219· Robinson, D. M., Ancient Sinope (Baltimore 1906), σελ. 27.2· IGBR I² 383.

13. Μέμν., FHG III B, 434 fr. 13.

14. Pick, B., Die antiken Münzen Nord-Griechenlands: Dacien und Moesien, 1 (Berlin 1898), σελ. 84, 87.

15. IGBR I² 45a, 47, 81, 223, 258.

16. IGBR I² 81.

17. Σχετικά με την ερμηνεία της παράστασης στο συγκεκριμένο ανάγλυφο, η Α. Rusyaeva τονίζει το ρόλο του Ηρακλή ως θεού-σωτήρα. Βλ. Русяева, А.С., Религия понтийских эллинов в античную эпоху (Киев 2005), σελ. 459.

18. Βλ. ενδεικτικά: Щеглов, А.Н., «Геракл отдыхающий», Херсонес Таврический: Ремесло и культура (Харьков 1974), σελ. 54-55· Сапрыкин, С.Ю., «О культе Геракла в Херсонесе и Гераклее в эпоху эллинизма», СА 1 (1978), σελ. 38-52· Столба, В.Ф., “Новое посвящение из Северо-Западного Крыма и аспекты культа Геракла в Херсонесском государстве», ВДИ 4 (1989), σελ. 61-64· Латышева, В.А., «Новые данные о культе Геракла в Херсонесе и некоторые аспекты его почитания», στο Мещеряков, В.Ф. (επιμ.), Античный мир, Византия: к 70-летию профессора В. И. Кадеева (Харьков 1997), σελ. 114-119· Диатроптов, П.Д., Культ героев а античном Северном Причерноморье (Москва 2001), σελ. 24-35.

19. Сапрыкин, С.Ю., «О культе Геракла в Херсонесе и Гераклее в эпоху эллинизма», СА 1 (1978), σελ. 38-52· Столба, В.Ф., «Новое посвящение из Северо-Западного Крыма и аспекты культа Геракла в Херсонесском государстве», ВДИ 4 (1989), σελ. 55-70.

20. Костромичева, Т.И. – Шевченко, А.В., «Домашнее святилище на Страбоновом Херсонесе», στο Херсонесский сборник 7 (Севастополь1996), σελ. 159-163.

21. Анохин, В.А., Монетное дело Херсонесса (IVв. до н. э. – XII в. н. э.) (Киев 1977), αρ. 200, 201, 258-260, 270-272, 280-282, 285, 292-294.

22. Анохин, В.А., Монетное дело Херсонесса (IVв. до н. э. – XII в. н. э.) (Киев 1977), αρ. 91-102.

23. Βλ. αντίστοιχα (ενδεικτική βιβλιογραφία): Наливкина, М.А., «Новая находка рельефа в Херсонесе», СА 6 (1940), σελ. 307-308· Пятышева, Н.В., «О культе Геракла в Херсонесе», ВДИ 2 (1948), σελ. 199-200· Иванова, А.П. – Чубова А.П. –Колесникова, Л.Г., Античная скульптура Херсонеса (Киев 1976), αρ. 57-64, 66, 68, 70-71, 77· Белов Г. Д., «Терракоты Херсонеса», САИ Г 1-11, ч. II (Москва 1970), σελ. 77, αρ. 55, 56· IOSPE I² 359.

24. Ηρ. 4.8-10. Ο ίδιος συγγραφέας τονίζοντας ότι πρόκειται για παράδοση που αποδέχονται οι Έλληνες του Πόντου, παραδίδει επίσης το σκυθικό σχετικό μύθο, καθώς και τη δική του άποψη (Ηρ. 4. 5-7,11).

25. Ορισμένοι μελετητές, κατά την ερμηνεία του μύθου, διακρίνουν την ταύτιση του Ηρακλή με το σκυθικό ήρωα Ταργιτάι, σε μια προσπάθεια σύνδεσης των δύο διαφορετικών μυθολογικών παραδόσεων. Βλ. Русяева, А.С., «Понтийская легенда о Геракле: вымысел и реальность», στο Духовная культура древних обществ (Киев 1991), σελ. 100, όπου και η σχετική βιβλιογραφία.

26. Русяева, А.С., Религия понтийских эллинов в античную эпоху (Киев 2005), σελ. 41, 155.

27. Βλ. αντίστοιχα: Русяева, А.С., Религия и культы античной Ольвии (Киев 1992), σελ. 123-127· Русяева, А.С., Религия понтийских эллинов в античную эпоху (Киев 2005), σελ. 154 εικ.

28. Εhrhardt, N., Milet und seine Kolonien (Frankfurt am Main – Bern – New York 1983), σελ. 181.

29. SEG 24, 1112, 31-33.

30. IGBR I² 322.

31. Atasoy, S., “Amisos”, στο Grammenos D.V. – Petropoulos E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 2 (Thessaloniki 2003), σελ. 1363.

32. Ηρ. 4.82.

33. Στράβων, 11.2.10. Βλ. Кошеленко, Г.А., «Боспорский вариант мифа о гибели гигантов», Древности Боспора 2 (Москва 1999), σελ. 148, 153.

34. Анохин, В.А., Монетное дело Боспора (Киев 1986), αρ. 138, 139, 141, 148-150.

35. Βλ. Денисова, В.И., Коропластика Боспора (Ленинград 1981), σελ. 91-93. Όπως παρατήρησε ο P. Diatroptov, δεν υπάρχουν προς το παρόν στοιχεία που να επιβεβαιώνουν την άποψη της V. Denisova για το ότι οι Σπαρτοκίδες θεωρούσαν τον Ηρακλή ως ηρωικό τους πρόγονο. Βλ.: Диатроптов, П.Д., Культ героев в античном Северном Причерноморье (Москва 2001), σελ. 28.

36. CIRB 53, 980, 1048.

37. Σχετικά με το ζήτημα βλ. επίσης: Масленников, А.А., «Геракл Савромата II», στο Кошеленко, Г.А. (επιμ.), Проблемы античной культуры (Москва 1986), σελ. 178-179.

38. Ωστόσο, τα στοιχεία για την ύπαρξη ναού του Ηρακλή στο Βόσπορο, όπως υποθέτει η A. Rusyaeva, προς το παρόν απουσιάζουν. Βλ. σχετικά Русяева, А.С., Религия понтийских эллинов в античную эпоху (Киев 2005), σελ. 457.

39. Алексеева, Е.М., Античный город Горгиппия (Москва 1997), σελ. 214-215.

40. Βλ. ενδεικτικά: Алексеева, Е. М., Античный город Горгиппия (Москва 1997), σελ. 216-217· Молева, Н.В., «О культе Афродиты в Китейском святилище», στο Сизов, С.К. (επιμ.), Боспор и античный мир (Нижний Новгород 1997), σελ. 103-104.

41. Лордкипанидзе, О. Д., Древняя Колхида (Тбилиси 1979), σελ. 210.