Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Εύξεινος Πόντος

1. Η ίδρυση του θέματος Χερσώνος

Από τα τέλη του 7ου έως τις πρώτες δεκαετίες του 9ου αιώνα η πόλη της Χερσώνας και οι γειτονικές περιοχές (γνωστές με τον όρο κλίματα)¹ διατηρούσαν χαλαρή σχέση με την Κωνσταντινούπολη. Τυπικά αποτελούσαν τμήμα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, αλλά στην πραγματικότητα επικρατούσε ένα καθεστώς σχετικής αυτονομίας και την εξουσία στις διάφορες πόλεις υπό βυζαντινό έλεγχο την ασκούσαν τοπικοί άρχοντες. Για παράδειγμα, ανώτατη αρχή στην πόλη της Χερσώνας ήταν ο πρωτεύων και οι λεγόμενοι πατέρες της πόλεως, οι οποίοι εκλέγονταν τοπικά, αν και συνήθως λάμβαναν αυτοκρατορικούς τίτλους.²

Η ένταξη της Χερσώνας και της νοτιοδυτικής Κριμαίας στη θεματική οργάνωση του Βυζαντίου υπήρξε αποτέλεσμα μιας αλυσίδας γεγονότων που ξεκίνησαν το 839,³ όταν οι Χαζάροι, παλαιοί σύμμαχοι του Βυζαντίου, απέστειλαν πρεσβεία στην Κωνσταντινούπολη, ζητώντας από τον αυτοκράτορα Θεόφιλο (829-842) να τους βοηθήσει στην κατασκευή ενός οχυρού στον κάτω ρου του ποταμού Ντον, με στόχο να αποτρέψουν τις επιδρομές των Ρως.⁴ Ο Θεόφιλος ανταποκρίθηκε στην έκκληση αποστέλλοντας μια ομάδα μηχανικών υπό το σπαθαροκανδιδάτο Πετρωνά Καματηρό. Μετά την επιτυχή ολοκλήρωση της αποστολής, ο επικεφαλής της ανέφερε στον αυτοκράτορα ότι ήταν προς το συμφέρον της αυτοκρατορίας να υπαχθεί η Χερσώνα (από την οποία είχε διέλθει η αποστολή) και η περιοχή της στην άμεση διοίκηση του Βυζαντίου. Συμφωνώντας με τις εκτιμήσεις του απεσταλμένου του, ο Θεόφιλος αποφάσισε λίγο αργότερα (περί το 840)⁵ να οργανώσει τη Χερσώνα και τις γειτονικές περιοχές σε θέμα, πρώτος στρατηγός του οποίου ορίσθηκε ο ίδιος ο Πετρωνάς Καματηρός ως γνώστης των τοπικών πραγμάτων.⁶

Όπως φαίνεται από ορισμένες γραπτές πηγές και κάποια σφραγιστικά κατάλοιπα, η αρχική ονομασία της νέας διοικητικής περιφέρειας ήταν θέμα Κλιμάτων.⁷ Όμως, καθώς πρωτεύουσα του θέματος και σημαντικότερη πόλη της περιοχής ήταν η Χερσώνα, δεν άργησε να καθιερωθεί και επίσημα η ονομασία θέμα Χερσώνος, ήδη πριν από το 860, εάν όχι νωρίτερα.⁸

2. Η οργάνωση του θέματος Χερσώνος

Ελάχιστες πληροφορίες διαθέτουμε για την έκταση των εδαφών και την εσωτερική οργάνωση του νέου θέματος. Προφανώς τα κλιμάκια της βυζαντινής διοίκησης έδρευαν στις πόλεις της νότιας Κριμαίας και έλεγχαν τις παρακείμενες περιοχές, τα λεγόμενα κλίματα. Από σφραγίδα χρονολογούμενη στα τέλη του 10ου ή στις αρχές του 11ου αιώνα γνωρίζουμε την ύπαρξη ενός τουρμάρχη Γοτθίας.⁹ Η μαρτυρία αυτή οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η οργάνωση του θέματος Χερσώνος δε διέφερε από εκείνη των άλλων βυζαντινών θεμάτων. Επίσης, δείχνει ότι τουλάχιστον στις αρχές του 11ου αιώνα, εάν όχι νωρίτερα, η βυζαντινή εξουσία είχε επεκταθεί στη νοτιοδυτική Κριμαία. Εκτός από τους τοπικούς άρχοντες και τους στρατιωτικούς αξιωματούχους του θέματος, στην περιοχή μαρτυρείται (κυρίως από σφραγιστικά κατάλοιπα) και η ύπαρξη υπαλλήλων της οικονομικής διοίκησης, των λεγόμενων κομμερκιαρίων.¹⁰

Αξίζει να σημειωθεί όμως πως, παρά το γεγονός ότι την εξουσία ασκούσε πλέον στρατιωτικός διοικητής που οριζόταν από την Κωνσταντινούπολη και παρά την παρουσία υπαλλήλων της κεντρικής διοίκησης στη Χερσώνα, οι πόλεις του θέματος διατήρησαν σε μεγάλο βαθμό την αυτονομία τους, εάν κρίνουμε από την παρουσία τοπικών αρχόντων στη Χερσώνα και μετά το 840,¹¹ καθώς και από τη συνέχιση της λειτουργίας του νομισματοκοπείου της πόλης.¹² Από μαρτυρία του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου (μέσα 10ου αιώνα) γνωρίζουμε ότι την εποχή εκείνη η κεντρική διοίκηση κατέβαλλε στις τοπικές αρχές της Χερσώνας ετήσια χορηγία 10 λιτρών χρυσού και άλλες δύο λίτρες ως πάκτον. Ο κίνδυνος αποστασίας ήταν πάντοτε ορατός, όπως γνωρίζουμε ότι συνέβη περί το 896-897, όταν οι κάτοικοι της Χερσώνας στασίασαν και δολοφόνησαν το στρατηγό Συμεών. Ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος στο έργο του Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν παραθέτει μια σειρά μέτρα που πρέπει να ληφθούν σε τέτοια περίπτωση και συμβουλεύει το στρατηγό του θέματος να διακόψει την καταβολή της ετήσιας χορηγίας, να εγκαταλείψει τη Χερσώνα και να εγκατασταθεί σε κάποια από τις άλλες πόλεις του θέματος.¹³

3. Ο στρατηγικός ρόλος του θέματος Χερσώνος (9ος-10ος αιώνας)

Παρά την ένταξη της Χερσώνας και άλλων πόλεων της Κριμαίας στη θεματική οργάνωση του Βυζαντίου, η βυζαντινή στρατιωτική παρουσία στην περιοχή δεν ήταν ισχυρή: από τα λεγόμενα των πηγών φαίνεται ότι οι δυνάμεις του θέματος στελεχώνονταν κυρίως από τοπικά στρατολογημένους άνδρες που ήταν υπό τον έλεγχο των τοπικών αρχών, δηλαδή ένα είδος πολιτοφυλακής.¹⁴ Με άλλα λόγια, ο προσανατολισμός του θέματος ήταν καθαρά αμυντικός και βασισμένος στις οχυρωμένες πόλεις της περιοχής, όπως φαίνεται και από το γεγονός ότι από τα μέσα του 9ου αιώνα και εξής ενισχύθηκαν συστηματικά οι οχυρώσεις της Χερσώνας. Επίσης, με τις συνθήκες των ετών 944 και 971 οι Ρως αναλάμβαναν την υποχρέωση να μην επεμβαίνουν στο θέμα Χερσώνος και να το προστατεύουν από τις επιδρομές των Βουλγάρων του Βόλγα.¹⁵

Καθώς το Βυζάντιο δεν είχε τη δυνατότητα να προβάλει στρατιωτική ισχύ στην περιοχή της Κριμαίας, ο στρατηγικός ρόλος του θέματος Χερσώνος καθίστατο ακόμη σημαντικότερος, όπως αναγνωρίζει και ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος σε πολλά σημεία του έργου του. Το θέμα Χερσώνος αποτελούσε ουσιαστικά το προπύργιο της βυζαντινής εξουσίας και το κέντρο της διπλωματικής δραστηριότητας της Κωνσταντινούπολης απέναντι στους λαούς της περιοχής.Η ίδρυσή του συνδέθηκε με τις διπλωματικές επαφές με τους Χαζάρους, ενώ το 10ο αιώνα, μετά την κατάρρευση του κράτους των τελευταίων, τη θέση τους πήραν οι Πετσενέγκοι και οι Ρως.¹⁶ Χαρακτηριστική της στρατηγικής σημασίας του θέματος είναι η δραστηριότητα των τοπικών στρατηγών στο πλαίσιο των πολέμων εναντίον των Βουλγάρων: το 914 ο στρατηγός Χερσώνος Ιωάννης Βογάς, ως αντιπρόσωπος της Κωνσταντινούπολης, συνάπτει συμμαχία με τους Πετσενέγκους εναντίον των Βουλγάρων, ενώ περί το 967 ο Καλοκύρης Δελφινάς, πιθανόν γιος ενός τοπικού άρχοντα της Χερσώνας, αποστέλλεται για τον ίδιο λόγο σε διπλωματική αποστολή στους Ρως. Σημαντικός ήταν ο ρόλος της Χερσώνας και στις διαπραγματεύσεις με τους Ρως επί Βασιλείου Β΄, οι οποίες τελικά οδήγησαν στον εκχριστιανισμό των πρώτων περί το 988.

4. Το θέμα Χερσώνος από τον 11ο έως το 13ο αιώνα

Η κατάληψη της Χερσώνας από τους Ρως το 988, αν και προσωρινή, προκάλεσε τη μερική αποδιοργάνωση του θέματος. Εντούτοις, η περιοχή δεν άργησε να ανακάμψει, εάν κρίνουμε από τις αρχαιολογικές ενδείξεις: στα τέλη του 10ου ή στις αρχές του 11ου αιώνα κατασκευάσθηκαν νέα τείχη στο λιμένα της Χερσώνας,¹⁷ ενώ επιγραφή του 1059 μαρτυρεί την ανακαίνιση των πυλών του οχυρωματικού περιβόλου και του διοικητηρίου της πόλης. Η επιγραφή είναι σημαντική και για έναν ακόμη λόγο: αναφέρεται σε στρατηγό Χερσώνος και Σουγδαίας, δείχνοντας ότι στα μέσα του 11ου αιώνα η επικράτεια του θέματος είχε επεκταθεί και προς τα ανατολικά.¹⁸ Δε γνωρίζουμε με βεβαιότητα το χρόνο της ενσωμάτωσης της νοτιοανατολικής Κριμαίας (Σουγδαία και γύρω περιοχές), αλλά πιθανολογείται ότι ήταν επακόλουθο της ήττας των Χαζάρων από τους Βυζαντινούς το 1016. Λίγα χρόνια αργότερα φαίνεται ότι η οργάνωση του θέματος υπέστη αλλαγές, καθώς περί το 1066 ένα ρωσικό χρονικό μνημονεύει το στρατιωτικό διοικητή της πόλης να φέρει πλέον τον τίτλο του κατεπάνω.¹⁹ Στα τέλη του 11ου αιώνα οι ανατολικές περιοχές του θέματος πέρασαν στον έλεγχο των Κουμάνων. Την ίδια περίοδο ανακαινίστηκαν οι οχυρώσεις του λιμένα της Χερσώνας.

Για την ιστορία του θέματος Χερσώνος το 12ο αιώνα δε γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα. Από τη σιωπή των πηγών συνάγεται το συμπέρασμα ότι δεν επήλθαν σημαντικές αλλαγές στη δομή και το στρατηγικό του ρόλο. Η τελευταία μνεία του θέματος Χερσώνος και των παλαιών βυζαντινών περιοχών της Κριμαίας σε βυζαντινή πηγή σχετίζεται με την επίθεση των Σελτζούκων περί το 1222 και δείχνει ότι μετά το 1204 η περιοχή του παλαιού θέματος Χερσώνος ανήκε πλέον στη σφαίρα επιρροής της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας.²⁰

1. Για την έννοια του γεωγραφικού όρου κλίματα σε σχέση με τις περιοχές της νοτιοδυτικής Κριμαίας βλ. Zuckerman, C., “Two notes on the early history of the thema of Cherson”, Byzantine and Modern Greek Studies 21 (1997), σελ. 217-220.

2. Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν, Moravcsik, G. – Jenkins, R.J.H. (επιμ.), Constantine Porphyrogenitus, De Administrando Imperio² (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 1, Washington 1967), 42.44-47: «Μέχρι γὰρ Θεοφίλου τοῦ βασιλέως οὐκ ἦν στρατηγὸς ἀπὸ τῶν ἐντεῦθεν ἀποστελλόμενος, ἀλλ’ ἦν ὁ τὰ πάντα διοικῶν ὁ λεγόμενος πρωτεύων μετὰ καὶ τῶν ἐπονομαζομένων πατέρων τῆς πόλεως». Ο Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 17, μιλώντας για τη Χερσώνα στα τέλη του 8ου αιώνα, την ονομάζει αρχοντία, υπονοώντας λανθασμένα ότι ήταν ενταγμένη στο διοικητικό σύστημα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, διέθετε φρουρά τακτικού στρατού και ο διοικητής της πόλης διοριζόταν από την Κωνσταντινούπολη.

3. Οι πηγές χρονολογούν την πρεσβεία των Χαζάρων ένα έτος μετά την ανάρρηση του πατριάρχη Ιωάννη Γραμματικού, η ορθή χρονολόγηση της οποίας (Απρίλιος 838) οφείλεται στον Treadgold W.T., “The Chronological Accuracy of the Chronicle of Symeon the Logothete for the Years 813-845”, Dumbarton Oaks Papers 33 (1979), σελ. 178-179.

4. Τα γεγονότα σχετικά με την πρεσβεία των Χαζάρων και την κατασκευή του οχυρού Σάρκελ αφηγείται ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν, Moravcsik, G. – Jenkins, R.J.H. (επιμ.), Constantine Porphyrogenitus, De Administrando Imperio² (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 1, Washington 1967), 42.22-55. Ο Wozniak, F.E., “Byzantine Policy on the Black Sea or Russian Steppe in the Late 830s”, Byzantine Studies/Etudes byzantines 2 (1975), σελ. 58-59, αποδίδει την κατασκευή του Σάρκελ στην ανάγκη προστασίας από τους Ούγγρους, αλλά η άποψή του δεν έχει τύχει ευρείας αποδοχής.

5. Ο Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 313-317, χρονολογεί την πρεσβεία των Χαζάρων, την κατασκευή του οχυρού Σάρκελ και την ίδρυση του θέματος Χερσώνος στο ίδιο έτος (839), ενώ ο Zuckerman, C., “Two notes on the early history of the thema of Cherson”, Byzantine and Modern Greek Studies 21 (1997), σελ. 212-215, τοποθετεί την πρεσβεία των Χαζάρων στο έτος 839, την κατασκευή του Σάρκελ στο 840 και την ίδρυση του νέου θέματος στο 841. Οι παλαιότεροι ερευνητές, αλλά και ορισμένοι νεότεροι, χρονολογούν την ίδρυση του θέματος Χερσώνος περί το 833 ή 834. Πρβλ. Bury, J.B., A History of the Eastern Roman Empire from the Fall of Irene to the Accession of Basil I (A.D. 802-867) (London 1912), σελ. 417· Vasiliev, A.A., The Goths in the Crimea (Cambridge Mass. 1936), σελ. 108· Obolensky, D., “The Crimea and the North before 1204”, Αρχείον Πόντου 35 (1978), σελ 128· Nesbitt, J.W. – Oikonomides, N., Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art 1: Italy, North of the Balkans, North of the Black Sea (Washington 1991), σελ. 183. Οι Pritsak, O. – Cutler, A., “Cherson”, στο Kazhdan, A. (επιμ.), The Oxford History of Byzantium 1 (New York – Oxford 1991), σελ. 418-419, χρονολογούν την ίδρυση του θέματος περί το 832.

6. Συνεχισταί Θεοφάνους, Χρονογραφία, Bekker, I. (επιμ.), Theophanes Continuatus (Bonn 1838), 123.14-124.3.

7. Η πρώτη μνεία του θέματος Κλιμάτων απαντά σε έναν κατάλογο των διοικήσεων της αυτοκρατορίας χρονολογούμενο περί το 842, το λεγόμενο Τακτικόν Uspenskij, Oikonomidès, N. (επιμ.), Les listes de préséance byzantines des IXe et Xe siècles (Paris 1972), σελ. 49, ενώ σώζεται και μία σφραγίδα στρατηγού «Πέντε Κλιμάτων», η οποία αποδίδεται στο νέο θέμα: βλ. Nesbitt, J.W. – Oikonomides, N., Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art 1: Italy, North of the Balkans, North of the Black Sea (Washington 1991), σελ. 182. Ο Baranov, I.A., “Administrativnoe ustrojstvo rannesrednevekovogo Hersona”, στο Aibabin, A. (επιμ.), Materialy po archeologii, istorii I etnografii Tavrii 3 (Sinferopol 1993), σελ. 137-145, χωρίς να βασίζεται σε καμία πηγή, θεωρεί ότι το θέμα Κλιμάτων ήταν βραχύβιο, δεν είχε σχέση με τη Χερσώνα και έδρευε σε μια υποθετική πόλη Κλίματα της Κριμαίας, ενώ το μεταγενέστερο θέμα Χερσώνος είχε ιδρυθεί στα μέσα του 10ου αιώνα.

8. Η άποψη αυτή υποστηρίχθηκε από το Zuckerman, C., “Two notes on the early history of the thema of Cherson”, Byzantine and Modern Greek Studies 21 (1997), σελ. 215-222, και βασίστηκε στην ταύτιση του Νικηφόρου, στρατηγού του θέματος το 860, με το στρατηγό Χερσώνος Νικηφόρο, σφραγίδες του οποίου δημοσιεύουν οι Seibt, N. – Seibt, W., “Pecati stratigov vizantijskoj femy Herson”, στο Vizantija I Srednevekovyj Krym (Anticnaja drevnost῾ I Srednie Veka 27, Sinferopol 1995), σελ. 92. Η Sokolova, I.V., “Les sceaux byzantines de Cherson”, στο Oikonomides, N. (επιμ.), Studies in Byzantine Sigillography 3 (Washington 1993), σελ. 99, υποστηρίζει λανθασμένα ότι η ονομασία θέμα Κλιμάτων συνέχισε να χρησιμοποιείται έως τη δεκαετία του 870.

9. Alekséenko, N.A., “Un tourmarque de Gothie sur un sceau inédit de Cherson”, Revue des Études Byzantines 54 (1996), σελ. 271-275.

10. Alekseyenko, M., “La douane du thème de Cherson au IXe et au Xe siècle: les sceaux des commerciaires”, στο Aibabin, A. – Ivakin, H. (επιμ.), Kiev – Cherson – Constantinople (Occasional Monographs 1, Kiev – Simferopol – Paris 2007), σελ. 121-164.

11. Nesbitt, J.W. – Oikonomides, N., Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art 1: Italy, North of the Balkans, North of the Black Sea (Washington 1991), σελ. 183.

12. Οι αυτόνομες κοπές του τοπικού νομισματοκοπείου χρονολογούνται από το 860 περίπου (βασιλεία Μιχαήλ Γ’) έως τη βασιλεία του Βασιλείου Β’ (976-1025). Πρβλ. Nystazopoulou-Pélékidou, M., “L’administration locale de Cherson à l’époque byzantine (IVe-XIIe s.)”, στο ΕΥΨΥΧΙΑ. Mélanges offerts à Hélène Ahrweiler (Byzantina Sorbonensia 16, Paris 1998), σελ. 577-579.

13. Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν, Moravcsik, G. – Jenkins, R.J.H. (επιμ.), Constantine Porphyrogenitus, De Administrando Imperio² (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 1, Washington 1967), 53.512-535.

14. Ο Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 315-317, χωρίς να βασίζεται σε καμία σύγχρονη μαρτυρία, υποστηρίζει ότι στο νέο θέμα εστάλη φρουρά 2.000 ανδρών.

15. Smedley, J., “Archaeology and the History of Cherson. A Survey of Some Results and Problems”, Αρχείον Πόντου 35 (1978), σελ 180-183· Obolensky, D., “The Crimea and the North before 1204”, Αρχείον Πόντου 35 (1978), σελ. 130.

16. Obolensky, D., The Byzantine Commonwealth. Eastern Europe, 500-1453 (London 1971), σελ. 176-179.

17. Smedley, J., “Archaeology and the History of Cherson. A Survey of Some Results and Problems”, Αρχείον Πόντου 35 (1978), σελ. 176, 183-184.

18. Latyšev, V., Sbornik grečeskich nadpisej christianskich vremen iz Južnoj Rossii (St. Petersburg 1896), αρ. 8.

19. Minns, H.E., Scythians and Greeks (Cambridge 1913), σελ. 539. Πρβλ. Honigmann, E., “Studies in Slavic Church History”, Byzantion 17 (1944-1945), σελ. 161-162. Το ρωσικό χρονικό αναφέρει ότι ο κατεπάνω λιθοβολήθηκε από τους πολίτες, διότι είχε δολοφονήσει ένα Ρώσο ηγεμόνα, ο οποίος λίγα χρόνια νωρίτερα είχε καταλάβει τα Ταμάταρχα (Tmutorokan), στη βόρεια ακτή του Εύξεινου Πόντου.

20. Ιωσήφ Λαζαρόπουλος, Έτι σύνοψις των του αγίου θαυμάτων μερική εκ των πλείστων, Papadopoulos-Kerameus, A. (επιμ.), Fontes Historiae Imperii Trapezuntini 1 (Amsterdam 1965), σελ. 117.10-118.3. Το συγκεκριμένο χωρίο αναφέρεται στην αφορμή της σύγκρουσης μεταξύ Σελτζούκων και Τραπεζουντίων· την κατάσχεση ενός πλοίου το οποίο επέστρεφε από την Κριμαία μεταφέροντας τον ετήσιο φόρο του θέματος: «πεφορτισμένη μετὰ τῶν δημοσιακῶν τελεσμάτων τῆς Χερσῶνος καὶ τῶν ἐκεῖσε κλιμάτων Γοτθίας καὶ δημοσιακοῦ ἄρχοντος Ἀλεξίου τοῦ Πακτιάρη καὶ ἀρχόντων τινῶν Χερσωνιτῶν, ἐρχομένη ἐνταῦθα συγκομίσαι τῷ βασιλεῖ Γίδῳ τὰ ἐπέτεια τέλη».