1. Ο Θηβαϊκός Ιερός Λόχος

1.1 Ίδρυση του Ιερού Λόχου

Ο ιερός λόχος ήταν μια πρότυπη στρατιωτική μονάδα πεζικού των Θηβαίων, που συγκέντρωνε την αφρόκρεμα του θηβαϊκού στρατού. Τόσο ως προς το χρόνο της σύστασής της όσο και ως προς τη σύνθεσή της οι απόψεις των ειδικών ποικίλλουν. Η πιο διαδεδομένη άποψη, βασισμένη στο «Βίο του Πελοπίδα» (18.1) του Πλουτάρχου, ο οποίος είχε ως πηγή τον Καλλισθένη, είναι ότι ο Ιερός Λόχος ιδρύθηκε το 378 π.Χ. από τον Γοργίδα, και εξελίχθηκε τα αμέσως επόμενα χρόνια από τον Πελοπίδα. Αποτελούνταν από 300 επίλεκτους άνδρες, οι οποίοι διέμεναν στην Καδμεία και ασκούνταν καθημερινά, σαν επαγγελματικός στρατός. Ωστόσο μια μνεία στον Διόδωρο Σικελιώτη (12.70) σχετικά με την –αρκετά προγενέστερη- μάχη μεταξύ Βοιωτών και Αθηναίων στο Δήλιον (424 π.Χ.), σύμφωνα με την οποία «προεμάχοντο δὲ πάντων οἱ παρ´ ἐκείνοις ἡνίοχοι καὶ παραβάται καλούμενοι, ἄνδρες ἐπίλεκτοι τριακόσιοι», αποτελεί για κάποιους ένδειξη ότι ένα επίλεκτο σώμα Βοιωτών προϋπήρχε.

1.2. Σύνθεση

Εξίσου μεγάλη αβεβαιότητα επικρατεί και ως προς τη σύνθεση του Ιερού Λόχου. Πέραν του ότι αναμφίβολα τα μέλη του κατάγονταν από αριστοκρατικές οικογένειες της Θήβας, υπάρχει η ευρέως διαδεδομένη άποψη, και πάλι βασισμένη στον Πλούταρχο (ό.π. 18.2-19.3), ότι ο Ιερός Λόχος αποτελούνταν από ζεύγη εραστών και αυτό ακριβώς ήταν που τους έκανε ανίκητους στη μάχη, καθώς ο ένας προστάτευε τον άλλο με ζήλο, ενώ παράλληλα ντρεπόταν να δείξει λιποψυχία μπροστά στο ταίρι του. Την άποψη αυτή φαίνεται να ασπάζονται και άλλοι ιστορικοί της αρχαιότητας: Πολύαινος (2.5.1), Αθήναιος (561c-562a), Ιερώνυμος Ρόδιος (Fr.34), Μάξιμος της Τύρου, Δίων Χρυσόστομος (22ος λόγος). Ο Διόδωρος πάντως, ο οποίος έχει ως πηγή του τον Έφορο, δεν αναφέρει κάτι τέτοιο, ενώ γενικώς δεν κάνει μνεία στον Ιερό Λόχο εξιστορώντας σημαντικά πολεμικά γεγονότα, όπως η μάχη της Τέγυρας, στα οποία το επίλεκτο αυτό σώμα πρωτοστάτησε. Η απουσία αναφορών τόσο στον Διόδωρο όσο και στον Ξενοφώντα οδήγησε ορισμένους ιστορικούς να διατυπώσουν ακόμη και την ακραία άποψη ότι ο Ιερός Λόχος δεν υπήρξε.
Σε μια πρόσφατη μελέτη, ο D. Leitao εξετάζει τις απόψεις αυτές και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο Ιερός Λόχος υπήρξε μεν, ωστόσο οι θεωρίες περί της ομοφυλοφιλικής σχέσης των μελών του απηχούν μάλλον φιλοσοφικές απόψεις του 4ου αιώνα, ιδιαίτερα αυτές του Πλάτωνα, όπως εκφράζονται στον «Φαίδρο». Ο ίδιος ο Πλούταρχος, παρατηρεί ο Leitao, παραθέτει την άποψη με επιφύλαξη («ένιοι δε φασιν»), ενώ κάποια άλλα έθιμα των Θηβαίων εραστών, όπως το να χαρίζει ο πρεσβύτερος στον νεότερο μια πανοπλία κατά την ημέρα της ενηλικίωσης του δευτέρου ή το να παίρνουν όρκους οι εραστές πλάι-πλάι στον τάφο του Ιόλαου κατά την τελετή της ενηλικίωσής τους, είναι πιθανό να βρίσκονται πίσω από τις απόψεις για την ομοφυλοφιλική σύνθεση του Ιερού Λόχου.

1.3. Πολεμική δράση και καταστροφή του Ιερού Λόχου

Ακόμη κι αν αμφισβητείται, η πρώτη σημαντική μάχη στην οποία ο Ιερός Λόχος πήρε μετά βεβαιότητας μέρος ήταν αυτή στην Τέγυρα το 375 π.Χ. Στη συνέχεια ακολούθησε η μάχη των Λεύκτρων το 371 π.Χ., όπου ο Πλούταρχος κάνει σαφή αναφορά στο επίλεκτο σώμα λέγοντας ότι βρισκόταν υπό την άμεση ηγεσία του Πελοπίδα (Πελοπίδας 17.3) και μάλιστα αποτελούσε την εμπροσθοφυλακή του κέρατος που διοικούσε ο Επαμεινώνδας. Από τη θέση αυτή ο Πελοπίδας πήρε την πρωτοβουλία και διέταξε τον Ιερό Λόχο να επιτεθεί στο σπαρτιατικό στράτευμα υπό τον Κλεόμβροτο πριν αυτό ολοκληρώσει τους ελιγμούς του, γεγονός που χάρισε στους Θηβαίους τη νίκη. Η τελευταία μάχη στην οποία πήρε μέρος ο Ιερός Λόχος ήταν αυτή της Χαιρώνειας (338 π.Χ.). Τοποθετημένοι στο δεξί κέρας του συμμαχικού στρατού εναντίον του Φιλίππου, ακριβώς απέναντι από το ιππικό που διοικούσε ο Αλέξανδρος και πλάι στον ποταμό Κηφισό, οι 300 νέοι άνδρες δεν μπόρεσαν να διαφύγουν από την ορμή των Μακεδόνων ιππέων και έπεσαν μέχρις ενός. Για να τους τιμήσουν, οι Θηβαίοι έστησαν επάνω στον κοινό τους τάφο ένα υπερμέγεθες μαρμάρινο άγαλμα, τον Λέοντα της Χαιρώνειας, που στέκει σήμερα, αναστηλωμένος, δίπλα στο αρχαιολογικό μουσείο της μικρής πόλης. Οι ανασκαφές στο πολυάνδριο αυτό έφεραν στο φως υπολείμματα 254 σκελετών μαζί με τον οπλισμό τους.

2. Η πρόσληψη της ιδέας του Ιερού Λόχου

Το παράδειγμα του θηβαϊκού Ιερού Λόχου, με την άρτια εκπαίδευσή τους, την αριστοκρατική καταγωγή και κυρίως την αυτοθυσία που επέδειξαν στη μάχη της Χαιρώνειας έκανε το στρατιωτικό αυτό σώμα πρότυπο αρετής και αυταπάρνησης. Ενσωμάτωσε όλα τα πολεμικά ιδεώδη (ανδρεία, φιλοπατρία, συναδέλφωση) και μάλιστα στο πρόσωπο νέων ανδρών, στο άνθος της ηλικίας τους. Τόσο οι ποιητικές περιγραφές του Πλουτάρχου όσο και ο καταλυτικός τους ρόλος στη μάχη των Λεύκτρων έκαναν αρκετούς σε κατοπινές εποχές να τους μιμηθούν, ιδρύοντας αντίστοιχους «ιερούς λόχους» σε κρίσιμες ιστορικές περιόδους.

2.1. Ο ιερός λόχος των Καρχηδονίων

Κατά το πρότυπο του Θηβαϊκου Ιερού Λόχου δημιουργήθηκε ένα επίλεκτο σώμα πεζικού και στον καρχηδονικό στρατό. Αντίθετα με την παραδεδομένη στρατιωτική πρακτική της περιοχής, που ήθελε τους Καρχηδόνιους να είναι ιππείς, επανδρώνοντας το πεζικό τους μόνο με μισθοφόρους, το σώμα αυτό, που αριθμούσε περίπου 2.000-3.000 άνδρες, συγκροτούνταν από γόνους αριστοκρατικών οικογενειών και είχε άριστη εκπαίδευση και υψηλής ποιότητας οπλισμό. Το στρατιωτικό αυτό σώμα πολέμησε με αυτοθυσία και εκμηδενίστηκε σχεδόν στη μάχη της Κριμισσού (Σικελία) το 341 π.Χ. Ίσως το στοιχείο αυτό να έκανε τους έλληνες συγγραφείς και ιδιαίτερα τον Πλούταρχο (Τιμόθεος) να του αποδώσουν και την ονομασία «Ιερός Λόχος». Το πιθανότερο είναι ότι το σώμα ανασυστάθηκε και το 310 π.Χ. εμφανίζονται και πάλι στη μάχη εναντίον του Αγαθοκλή στην Τύνιδα. Η ήττα και ο αποδεκατισμός τους εκεί, ωστόσο, ήταν μοιραίος, αφού έκτοτε οι πηγές σιωπούν.

2.2. Ο Ιερός λόχος του Αλέξανδρου Υψηλάντη

Στα πλαίσια των ιδεών που είχε καλλιεργήσει ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, το παράδειγμα του Ιερού Λόχου των Θηβαίων δεν μπορούσε παρά να εμπνεύσει τους Έλληνες που προετοίμαζαν τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας τους. Τις παραμονές της έναρξης της Ελληνικής Επανάστασης ο Πρίγκηπας της Μολδοβλαχίας Αλέξανδρος Υψηλάντης απηύθυνε κάλεσμα στους Έλληνες σπουδαστές στη Μολδοβλαχία και την Οδησσό να συμμετέχουν στον αγώνα. Στο κάλεσμά του αυτό ανταποκρίθηκαν πολλοί και στα μέσα Μαρτίου 1821 ο Υψηλάντης ίδρυσε στη μολδαβική πόλη Φωξάνη ένα επίλεκτο σώμα νεαρών πολεμιστών, που ονόμασε Ιερό Λόχο. Ήταν η πρώτη στρατιωτική μονάδα των Ελλήνων οργανωμένη κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα από τον Γάλλο στρατηγό Olivier Voutier. Οι μαχητές φορούσαν μαύρη στολή και μαύρο πηλίκιο με τρίχρωμο λοφίο που έφερε το σήμα της νεκροκεφαλής και την επιγραφή «Ελευθερία ή Θάνατος». Η σημαία του Ιερού Λόχου ήταν τρίχρωμη (λευκό, κόκκινο και μαύρο), ενώ τα σύμβολά της αποτελούσαν ένα συνονθύλευμα αναφορών στο θέμα της νίκης: στη μία πλευρά εικονιζόταν το «Εν τούτω Νίκα» ενώ στην άλλη ο Φοίνικας με την επιγραφή «εκ της στάκτης μου αναγεννώμαι». Είχαν επίσης και θούριο που τραγουδούσαν στην πορεία προς τη μάχη, ενώ όφειλαν να πάρουν έναν συγκεκριμένο όρκο που τους έδενε με τη μοίρα του στρατιωτικού αυτού σώματος [βλ. παραθέματα]. Αρχηγός του σώματος ορίστηκε ο αξιωματικός του τσαρικού στρατού Γ. Κατακουζηνός και υπασπιστής του ο Φιλικός Αθανάσιος Τσακάλωφ. Ο αρχικός πυρήνας του σώματος που σύντομα ενισχύθηκε φτάνοντας τη δύναμη των 400 ανδρών.
Δυστυχώς, το λαμπρό αυτό και πολλά υποσχόμενο στρατιωτικό σώμα δεν έδωσε παρά μία και μόνη σημαντική μάχη, η οποία κατέληξε σε τραγική ήττα. Στις 7 Ιουνίου 1821 με εντολή του Υψηλάντη επιτέθηκαν κατά της τουρκικής φρουράς στην κωμόπολη του Δραγατσανίου, στη Βλαχία. Με την έναρξη της μάχης το ελληνικό ιππικό που τους υποστήριζε υποχώρησε, αφήνοντας τους ιερολοχίτες απροστάτευτους απέναντι στο τουρκικό ιππικό. Από τους 375 άνδρες μόνον 136 σώθηκαν. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης κατόρθωσε να διαφύγει στο Ρίμνικο, από όπου έγραψε μια επιστολή στηλιτεύοντας την αδράνεια και αναποτελεσματικότητα των λοιπών Ελλήνων ομογενών από τους οποίους περίμενε έγκαιρη υποστήριξη.

2.3. Ο Κρητικός Φοιτητικός Ιερός Λόχος και η δράση του κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους

Στο πλαίσιο των αναδυόμενων εθνικισμών του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα εντάχθηκε ακόμη ένας Ιερός Λόχος, που συγκροτήθηκε το 1912 κυρίως από Κρήτες φοιτητές που κατατάχθηκαν εθελοντικά στον Ελληνικό στρατό με την επωνυμία, αρχικά, Ιερός Λόχος φοιτητών Κρητών-Δραγατσάνιον, και αργότερα «1ο ανεξάρτητο σύνταγμα Κρητών». Αποτελούσε μετεξέλιξη της Πανεπιστημιακής Φάλαγγας που είχε αναλάβει ενεργό ρόλο κατά τη διάρκεια της Κρητικής Επανάστασης του 1897. Στόχος ήταν η απελευθέρωση αλύτρωτων τμημάτων του Ελληνισμού από τον τουρκικό ζυγό. Κατά το διάστημα 1912-1913 πολέμησαν γενναία σε διάφορες μάχες στο Ηπειρωτικό μέτωπο και αργότερα στη Θράκη, εναντίον των Βουλγάρων. Από το αρχικό σώμα 250 ανδρών έπεσαν στις μάχες οι 160. Μετά τη λήξη του Α΄Βαλκανικού Πολέμου ένα μικρό τμήμα ενσωματώθηκε στον ελληνικό στρατό και αργότερα μετέβη στη Β. Ήπειρο. Αρχηγός τους ήταν ο στρατηγός Σπυρίδων Μήλιος ή Σπυρομήλιος. Κατόρθωσε να πετύχει μια αποφασιστική νίκη κατά των Αλβανών στην Πρεμετή στις 23 Φεβρουαρίου 1914. Η έναρξη όμως του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου αναχαίτισε τη δράση του.

2.4. Ιερός Λόχος στη Μέση Ανατολή (Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος) 1942-1945

Η περίοδος του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου προσέφερε εξαιρετικό έδαφος για την αναβίωση της ιδέας του Ιερού Λόχου. Το 1942 οι Έλληνες αξιωματικοί που είχαν διαφύγει στη Μέση Ανατολή μετά τη γερμανική κατοχή εσχημάτισαν αρχικά την Εταιρία των Αθανάτων, που μετονομάστηκε σε Ιερό Λόχο στις 15 Σεπτεμβρίου 1942 από το νέο διοικητή της, Χ. Τσιγάντε. Αρχικά οι ιερολοχίτες έδρασαν στην Τυνησία, το Μάιο του 1943 ωστόσο μεταφέρθηκαν στην Παλαιστίνη, όπου κάποιοι εκπαιδεύτηκαν ως αλεξιπτωτιστές. Σε συνεργασία με τις βρετανικές συμμαχικές δυνάμεις αποβιβάστηκαν στη Σάμο με στόχο την απελευθέρωση της Δωδεκανήσου και των νήσων του Β. Αιγαίου. Ο στόχος τελικά επτεύχθηκε ολοκληρωτικά το Μάιο του 1945 και ο Στρατηγός Τσιγάντες υπέγραψε το πρωτόκολλο παράδοσης της Δωδεκανήσου από τις γερμανικές κατοχικές δυνάμεις. Στη διάρκεια των αγώνων του ο Ιερός Λόχος έχασε 113 άνδρες.

3. Ανακεφαλαίωση- η σημασία του παραδείγματος

Το ιδεώδες του επίλεκτου σώματος μαχητών, του άνθους της νεολαίας που, εμπνεόμενο από την αίσθηση του χρέους προς την πατρίδα αλλά και προς τον συμπολεμιστή, δεν εγκαταλείπει το πεδίο της μάχης, αλλά πέφτει μέχρις ενός είναι έκδηλο στη στρατιωτική ιστορία, κύρια την ελληνική. Στις «αναβιώσεις» του θηβαϊκού ιερού λόχου συνέβαλε η διαπαιδαγώγηση των νέων που, με αφετηρία το Νεοελληνικό Διαφωτισμό, στρεφόταν στα παραδείγματα της αρχαιότητας για τη διαμόρφωση του εθνικού φρονήματος.