1. Τοποθεσία

Τα Θεραπειά (Tarabya στα τουρκικά) βρίσκονται στην ευρωπαϊκή ακτή του Άνω Βοσπόρου. Η περιοχή ονομαζόταν Φαρμακέα στην αρχαιότητα, από το δηλητήριο το οποίο λέγεται ότι έριξε η Μήδεια στη θρακική ακτή. Σύμφωνα με την παράδοση, η περιοχή στη συνέχεια ονομάστηκε από τον Πατριάρχη Αττικό Θεραπειά κατ’ ευφημισμόν ή λόγω του κλίματος.¹ Στο Λεξικόν Ιστορίας και Γεωγραφίας των Βουτυρά και Καρύδη αναφέρονται τα εξής σχόλια σχετικά με το ζήτημα της ονομασίας των Θεραπειών: «Μετά το Καλενδέρ σχηματίζεται ο κόλπος των Θεραπείων, Φαρμακεύς άλλοτε ονομαζόμενος, ον ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Αττικός, αυτόσε τας συνάξεις ποιούμενος, ίνα μη δυσφήμω ονόματι ονομάζη τον τόπον, Θεραπειάν ωνόμασε, κατά τον Σωκράτην τον Σχολαστικόν, εξ ου το σημερινόν όνομα των Θεραπείων».²

2. Ιστορία

Ο Eremya Çelebi Kömürciyan αναφέρει ότι τα Θεραπειά ήταν το 17ο αιώνα ρωμαίικο χωριό.³ Περίπου έναν αιώνα μετά, ο Σαράφ Χοβανεσιάν γράφει ότι πρόκειται για ένα σχεδόν εξολοκλήρου ρωμαίικο οικισμό με λίγους Αρμένιους και ακόμα πιο λίγους μουσουλμάνους.⁴ Σύμφωνα με τον Evliya Çelebi, παλαιότερα στη θέση αυτή δεν υπήρχε τίποτα. Αναφέρεται ότι ο σουλτάνος Σελίμ Β΄ γοητεύτηκε από τον τόπο και έδωσε διαταγή να κατοικηθεί. Στη συνέχεια η περιοχή λεηλατήθηκε από τους Κοζάκους. Κατά τον Evliya Çelebi, στις μέρες του το χωριό αριθμούσε περίπου 800 σπίτια. Οι χριστιανοί ήταν διασκορπισμένοι σε επτά μαχαλάδες και οι μουσουλμάνοι είχαν συγκεντρωθεί σε έναν.⁵

Τα Θεραπειά λοιπόν ήταν ένα μικρό ψαροχώρι του οποίου οι κάτοικοι ήταν σχεδόν αποκλειστικά Ρωμιοί. Όμως η μοίρα της περιοχής άλλαξε ριζικά όταν το 1655 το χωριό έγινε έδρα της μητρόπολης Δέρκων. Η μητρόπολη αποκτούσε όλο και πιο σημαντική θέση στην ιεραρχία της Ορθόδοξης Εκκλησίας εξαιτίας της γειτνίασής της με την Κωνσταντινούπολη. Έτσι τα Θεραπειά σιγά σιγά αναβαθμίστηκαν και μετατράπηκαν σε έναν από τους σημαντικότερους οικισμούς στην ευρωπαϊκή ακτή του Βοσπόρου. Ένας σημαντικός λόγος για τον οποίο οι Φαναριώτες και άλλοι παράγοντες της ρωμαίικης κοινότητας προτιμούσαν τα Θεραπειά για κατοικία ήταν το καλό κλίμα της περιοχής και το γεγονός ότι το μέρος ήταν προφυλαγμένο από επιδημίες όπως η χολέρα και η πανώλη. Ο υπερπληθυσμός, η έλλειψη υγιεινής και οι επιδημίες πανώλης δημιουργούσαν αποπνικτική ατμόσφαιρα στην εντός των τειχών πόλη ιδίως κατά τους θερινούς μήνες. Γι’ αυτούς τους λόγους ξένοι πρεσβευτές, Φαναριώτες (οικογένειες Υψηλάντη, Μαυροκορδάτου, Καραθεοδωρή, Σούτσου, Μαυρογένη), Αρμένιοι και Εβραίοι μεγαλέμποροι έχτισαν εξοχικά στα Θεραπειά όπως και σε άλλα σημεία στις παραλίες του Βοσπόρου, όπου μετέφεραν τον πολυτελή τρόπο ζωής και το εκλεπτυσμένο γούστο τους.⁶

Έτσι τα Θεραπειά έγιναν θέρετρο της ρωμαίικης άρχουσας τάξης της Κωνσταντινούπολης και έμειναν γνωστά ως «θερινό Φανάρι». Μέχρι το 1821 είχαν εδώ τα εξοχικά Φαναριώτες όπως οι οικογένειες Μουρούζη και Υψηλάντη. Ο Σκαρλάτος Βυζάντιος αναφέρει ότι τα Θεραπειά «ήσαν άχρι του 1821 το θερινόν ενδιαίτημα των αριστοκρατικών εφ’ ημών Γραικικών οικογενειών, και οι κατά καιρούς εξ αυτών ηγεμονεύσαντες της Δακίας, ενταύθα διήγον τας εν απραγμοσύνη αυτών ημέρας, καταναλισκόμενοι εις οικοδομάς και δενδροφυτείας, μακράν των οφθαλμών των Οθωμανών, οίτινες, πριν κατασταθώσι κοινά τα ατμόπλοια, δεν επεχωρίαζον εις τας υπέρ το Σωσθένιον Ευρωπαϊκάς του Βοσπόρου ακτάς, ως απεχούσας του κέντρου της πολιτικής ενέργειας».⁷ Μετά το 1821 πολλά από τα εξοχικά των Φαναριωτών δημεύτηκαν και περιήλθαν σε ξένα χέρια. Το κτήριο που στέγασε τη γερμανική πρεσβεία, για παράδειγμα, ανήκε στην οικογένεια Σούτσου, ενώ το αντίστοιχο της γαλλικής πρεσβείας ήταν ιδιοκτησίας της οικογένειας Υψηλάντη.⁸

3. Θρησκεία

Όπως προαναφέρθηκε, τα Θεραπειά ήταν η έδρα της μητρόπολης Δέρκων από τα μέσα του 17ου αιώνα. Το μητροπολιτικό μέγαρο που οικοδομήθηκε στα χρόνια του μητροπολίτη Αθανασίου βρισκόταν στον περίβολο της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου, η οποία είχε ανοικοδομηθεί το 1796.⁹

Την εκκλησία της Αγίας Παρασκευής την έχτισε το 1860 η οικογένεια Μαυρογένη κοντά στο αγίασμα της Αγίας Παρασκευής. Ο ναός είναι αγιορείτικου ρυθμού, βασιλική με τρούλο.¹⁰ Για το πώς χτίστηκε ο ναός μάς ενημερώνουν τα απομνημονεύματα του Γεωργίου Λ. Ζαρίφη. Σύμφωνα με αυτά, ο τελευταίος της γενιάς των Μαυρογένηδων είχε διαβάλει στο σουλτάνο κάποιον Αρμένη πολύ πλούσιο. Η καταγγελία του εισακούστηκε, ο Αρμένης συνελήφθη, καρατομήθηκε και η περιουσία του δημεύθηκε κι ένα μεγάλο μέρος περιήλθε στον Μαυρογένη. Αλλά και το δικό του τέλος δεν ήταν καλύτερο. Κάποιος εχθρός του Μαυρογένη κατήγγειλε κι αυτόν στο σουλτάνο. Με την ίδια διαδικασία ο σουλτάνος ξεπάστρεψε και το Μαυρογένη, στέλοντάς τον να συναντήσει το δύστυχο Αρμένη του. Η χήρα του Μαυρογένη εξακολουθούσε να ζει στο αρχοντικό των Θεραπείων. Αλλά περνούσε νύχτες ανήσυχες και εφιαλτικές. Έβλεπε το αιμόφυρτο κομμένο κεφάλι του άνδρα της να ζητάει το έλεος για την αδικία που έκανε στον Αρμένη. Για να βρει ανακούφιση, κατέφυγε στο αγίασμα της Αγίας Παρασκευής, που βρισκόταν δίπλα στο σπίτι της, και ζήτησε τη μεσιτεία της αγίας, της έχτισε μάλιστα μια μεγαλοπρεπή εκκλησία για να εξαγοράσει τα αμαρτήματα του Μαυρογένη. Μετά το θάνατο της χήρας του Μαυρογένη, τη συντήρηση της εκκλησίας την ανέλαβε η οικογένεια Ζαρίφη.¹¹

Ο κοιμητηριακός ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης του κοινοτικού νεκροταφείου Θεραπειών ανεγέρθηκε επίσης από την οικογένεια Ζαρίφη.¹² Τα Θεραπειά είχαν πολλά αγιάσματα. Τα σημαντικότερα ήταν του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, της Αγίας Φωτεινής, της Αγίας Παρασκευής, της Αγίας Μαρίνας, της Αγίας Κυριακής, των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης.¹³

4. Συγκοινωνία

Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα η σύνδεση της Κωνσταντινούπολης με τα Θεραπειά γινόταν μόνο με καΐκια και άμαξες. Όταν όμως ξεκίνησαν τα τακτικά δρομολόγια των πλοίων, η περιοχή συνδέθηκε με την Κωνσταντινούπολη. Έτσι, με την έλευση του ατμόπλοιου και την καθιέρωση των δρομολογίων η περιοχή εντάχθηκε στον αστικό ιστό και μετατράπηκε, με το γειτονικό Μπουγιούκντερε, σε θερινό καταφύγιο των διπλωματών και των Ελλήνων, Αρμενίων και Λεβαντίνων μεγαλοαστών του Πέρα, για τις ανάγκες των οποίων χτίστηκαν ακριβά ξενοδοχεία και εστιατόρια.

5. Πληθυσμός κατά το 19ο και 20ό αιώνα

Στις αρχές του 20ού αιώνα, τα Θεραπειά εξακολουθούσαν να αποτελούν έναν από τους πλέον αριστοκρατικούς οικισμούς της Κωνσταντινούπολης. Εδώ βρίσκονταν οι θερινές κατοικίες της οικονομικής και κοινωνικής ελίτ της ρωμαίικης κοινότητας. Στο Ημερολόγιον των Εθνικών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων του έτους 1906 αναφέρεται ότι η περιοχή των Θεραπειών «κατέχει σήμερον υπέροχον μεταξύ των άλλων χωρίων του Βοσπόρου θέσιν, περιλαμβάνουσα πασών σχεδόν των μεγάλων Δυνάμεων τα πρεσβευτικά θέρετρα. Εκεί κείνται τα καλλιπρεπή μέγαρα της Αγγλικής, της Γερμανικής, της Γαλλικής και της Ιταλικής πρεσβείας, εκεί τακτικώς από τινων ετών παραθερίζουσι και οι πρεσβευταί της Αμερικής, του Βελγίου, της Ολλανδίας, της Ρουμανίας και Σερβίας».¹⁴

Η ορθόδοξη κοινότητα αποτελούνταν από περίπου 500 οικογένειες.¹⁵ «Οι κάτοικοι του χωρίου, κατά το πλείστον, εισίν Έλληνες, ολίγοι δε Αρμενοκαθολικοί, έχοντες και ναόν του Αγίου Αντωνίου, και τινες Ευρωπαίοι».¹⁶

Μέχρι τα μέσα του περασμένου αιώνα ο πληθυσμός των Θεραπειών αποτελούνταν σε μεγάλο βαθμό από Ρωμιούς. Σύμφωνα με εκτιμήσεις της εφημερίδας Μακεδονία, το 1951 η κοινότητα των Θεραπειών αποτελούνταν από 120 οικογένειες.¹⁷ Λίγα χρόνια αργότερα, το 1955, σύμφωνα με τα στοιχεία που παραθέτει ο Χριστόφορος Χρηστίδης από το προσωπικό του αρχείο, η κοινότητα των Θεραπειών αποτελούνταν από 144 οικογένειες και διέθετε ένα εξατάξιο δημοτικό σχολείο, ένα σχολικό συσσίτιο, μια φιλόπτωχο αδελφότητα και ένα δραστήριο αθλητικό σύλλογο.¹⁸ Στα γεγονότα της 6ης-7ης Σεπτεμβρίου 1955 πυρπολήθηκε το μητροπολιτικό μέγαρο και λεηλατήθηκε ο μητροπολιτικός ναός του Αγίου Γεωργίου. Ο ναός αυτός κατεδαφίστηκε το 1958, παραχωρώντας τη θέση του στις εγκαταστάσεις του ξενοδοχείου Ταράμπια (Büyük Tarabya Oteli). Τμήμα του τέμπλου του ναού καθώς και τα κειμήλιά του μεταφέρθηκαν στο ναό της Αγίας Παρασκευής.¹⁹

Σταδιακά και αυτή η κοινότητα άρχισε να παρακμάζει δημογραφικά τόσο λόγω της μετακίνησης προς πιο κεντρικές περιοχές της πόλης όσο και λόγω των αντιμειονοτικών μέτρων που υιοθετήθηκαν στο πλαίσιο όξυνσης των διμερών σχέσεων Ελλάδας και Τουρκίας τις επόμενες δεκαετίες, με κύρια αιτία το Κυπριακό. Το σχολικό έτος 1985-1986 έκλεισε το δημοτικό σχολείο της κοινότητας λόγω έλλειψης μαθητών.²⁰ Σήμερα η κοινότητα των Ρωμιών αποτελείται από περίπου 50 κατοίκους που στην πλειονότητά τους είναι ηλικιωμένοι.²¹

6. Παιδεία

Η ρωμαίικη κοινότητα διέθετε σχολείο από πολύ νωρίς, από τις αρχές του 18ου αιώνα. Το 1775 αγοράστηκε οικία για να στεγαστεί η κοινοτική σχολή, την οποία επτά χρόνια αργότερα επιχορήγησε με ετήσιο βοήθημα ο ηγεμόνας Αλέξανδρος Μουρούζης. Το κτήριο της σχολής πυρπολήθηκε, όπως και μέρος του χωριού, στα συμβάντα στην Κωνσταντινούπολη μετά την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης στην Πελοπόννησο. Το 1828 όμως οικοδομήθηκε νέο κτήριο και το σχολείο επαναλειτούργησε. Το 1875 η κοινότητα των Θεραπειών αποφάσισε να βελτιώσει τα εκπαιδευτικά πράγματα και γι’ αυτό προσκάλεσε το Χριστόφορο Σαμαρτσίδη προκειμένου να αναλάβει τη διεύθυνση της σχολής.²²

Στις αρχές του 20ού αιώνα υπήρχαν τρία ελληνορθόδοξα εκπαιδευτήρια στα Θεραπειά. Η πεντατάξια αστική σχολή των αρρένων είχε 85 μαθητές. Το τετρατάξιο Ελισαβέτειο Παρθεναγωγείο είχε ανεγερθεί από την Ελισάβετ Μπαλτατζή. Το τελευταίο εκπαιδευτήριο της κοινότητας ήταν το Ζαρίφειο Νηπιαγωγείο, που είχε ανεγερθεί το 1879 με δαπάνες του Γεωργίου Ζαρίφη και φιλοξενούσε περίπου 150 νήπια.²³

7. Σύλλογοι

Σημαντικό γυναικείο σωματείο των Θεραπειών «εργαζόμενον υπέρ των απόρων και ορφανών κατοίκων» ήταν η Φιλόπτωχος Αδελφότητα Κυριών. Άλλο δραστήριο σωματείο ήταν η εν Θεραπείοις Αγαθοεργός Αδελφότητα, που λειτουργούσε με τη βοήθεια του Ζαρίφη.²⁴

Τα Θεραπειά επιδείκνυαν και αθλητική δραστηριότητα. Ο σύλλογος «Τα Ολύμπια» ιδρύθηκε το 1899 με πρωτοβουλία των νέων που φοιτούσαν στην αμερικανική Ροβέρτειο Σχολή (Robert College). Ο σύλλογος είχε πολύπλευρη αθλητική δραστηριότητα, καθώς οργάνωνε αγώνες στίβου, ποδοσφαίρου, ακόμη και ιππασίας. Το 1947 έπειτα από πολλά χρόνια αδράνειας κατά την περίοδο της δημοκρατίας επανιδρύθηκε ο Αθλητικός Σύλλογος Θεραπειών (Tarabya Gençlik Kulübü).²⁵